sledeća tema »

[Angelina]

**

A R I L J E

POVRATAK ZABORAVLJENE VAROŠICE

Sa izgradnjom konaka serdara Jovana Mićića u Arilju (1823) na aluvijalnoj terasi između Moravice i Rzava, otvorenim vidicima prema Pogledi, Nebeškoj, Blagaji, Golupcu, pored ruševina srednjovekovnog episkopskog manastira i hrama Svetog Ahilija, postavljene su osnove varošice. U promenljivom i tegobnom vremenu 19. veka, malo naselje sabijeno oko crkve i u njenoj senci, kao drumsko svratište i karavansko konačište, sporo se razvijalo i urbanizovalo. Međutim, njegovo privredno i kulturno izrastanje, pod duhovnim uticajem, postojanjem i trajanjem crkve, nije moglo biti zaustavljeno. Tako je čaršija počela da živi najpre pored hrama, a zatim da se širi i spušta sa isturene zaravni, kao kakve pozornice, u podnožje prema rekama.

Posle proglašenja Arilja za varošicu 1880. godine, a na predlog Alekse Ć. Popovića, narodnog poslanika, stvorene su mogućnosti i dati podsticaji da se prema urbanističkom i regulacionom planu izgrađuje varošica, najpre oko glavne ulice, a zatim i u bočnim saobraćajnicama. Poslovni ljudi podižu kuće, otvaraju trgovačke i zanatlijske radnje, mehane. Stare razglednice Arilja otvaraju živopisnu panoramu čaršije, lepe pejsaže, upečatljive impresivne poglede i slike bogatog i dinamičkog života kao dragocena svedočanstva o minulom vremenu, u kome je čaršija živela punije i samosvojnije.

Malo je sačuvanih narativnih izvora starog Arilja. Više su to usputna viđenja i kratki zapisi.

U susretu sa Ariljem Joakim Vujić (1826) pominje crkvu Svetog Ahilija "na vozvišenom i prekrasnom mestu između dve reke", a zapazio je i konak serdara Jovana Mićića: "Iz Prilipca u Arilje na prenoščenije otidem u dvor bl. g. Joana Mićića..."

"Selo Arilje pri navedenoj crkvi (Sv. Ahilija) u kome je i sreska kancelarija smeštena, ima osobito i retko mestopoloženije i leži među dve reke: Moravom i Rzavom; a da je tu i stara srpska varoš bila svedoči, kako groblje na podobije onoga u Srezu zlatiborskom, tako i mnoge zidine kuda su domovi bili. No, između ovih najznamenitija je zidina dvora "starca Stojadina", negdašnjeg vojvode srpskog i mladog Lauša, koji je pri nesretnoj kosovopoljskoj bitki krilom vojske srpske upravljao" (Stojan Obradović, 1858).

Člankopisac "Zimzelena", 1868., učitelj Vladimir Popović, toplo i nadahnuto opisuje Arilje: "I Arilje po geografskom svom položaju spravedljivo (opravdano) možemo nazvati malim ovozemaljskim rajem, koga Moravica i Rzav kao Tigar i Eufrat orošavaju, i koji žuborom i šumom svojih reka, i na njima vodenica, kao vodopad Amazonske reke, i najbrižljiviju zoru uspavljuju. Dalje ono (Arilje) izgleda kao kakva mala varošica, jer se tu nahodi crkva i škola zajedno sa sreskom i opštinskom kućom, zatim ima šest kuća i pet dućana, od kojih su dve bakalnice, u ostala tri dućana vodi se trgovina sa saračkim opancima i zemljanim sudovima. A za ovima, pak, nalaze se još tri mehane i tri pekarnice..."

Austrijski naučnik i putopisac Feliks Kanic (1888) iznosi svoje viđsnje Arilja: "Ostavljajući desno Godovik, prešli smo Rzav, koji ovde izlazi iz jednog tesnaca, i na njegovom ušću u Moravicu stigli pred čuvenu crkvu u Arilju. Blizu neugledne zgrade ariljskog sreskog načelstva, nikla je izvrsna mehana, u kojoj me je zahvaljujući ljubaznosti i snalažljivosti vlasnika, dočekala trpeza kao u bajci. Iznenadila me je i lepa opštinska zgrada, sagrađena 1872, a najviše škola završena 1886. Ona znatno podiže glavni trg ove varošice sa svega 54 kuće... U školi radi pet učitelja, a pohađa je 300 učenika, od toga 20 devojčica. Zajedno sa mestom izmenio se i izgled njegovih stanovnika: prelazak od nekadašnje raje u samosvesne građane slobodne države, ogleda se ne samo u ponašanju, već i u njihovoj spoljašnjosti. Mladi ljudi su zamenili fes udobnom šajkačom, a ženska nošnja sve više naginje evropskom kroju..."

Dr Stevan Ignjić

Arilje sa starih razglednica | Izdavač: Kulturni centar Arilje | Arilje, 1994.

[Angelina]

**

A R I L J E

Arilje, crkva Sv. Ahilija: freska ktitorske kompozicije,
detalj, poprsje kralja Dragutina (1296).

ARILJE. — Gradić na putu između Užičke Požege i Ivanjice, u planinskom predelu, na vrhu brežuljka iznad ušća Rzava u Moravicu. Tu se nalazi hram sv. Ahilija, po kome je gradić dobio ime. Ovaj drevni spomenik je ostatak nekadašnjeg velikog i značajnog manastirskog kompleksa. Oko njega se tokom vekova formiralo današnje naselje koje je tek u XIX veku imalo značajniji udeo u društveno-političkom, ekonomskom i kulturnom životu.

Prvobitna crkva Sv. Ahilija u Arilju, iz XI—XII veka, postala je 1219. sedište moravičke episkopije. Današnju crkvu podigao je kralj Dragutin u poslednjoj deceniji XIII veka. Natpis u kubetu iz 1296. svedoči o vremenu postanka njenog živopisa.

Arhitektura hrama sv. Ahilija pripada grupi srpskih spomenika XIII stoleća, sagrađenih na neimarskim tradicijama raške škole pod znatnim uticajem romanske i gotske arhitekture. Crkva je izgrađena u vidu monumentalne jednobrodne građevine, s kupolom oslonjenom na četiri naglašena pilastra iznad srednjeg dela. Na njenoj istočnoj strani ističe se visoka i široka polukružna oltarska apsida, a na zapadnoj izdvaja se narteks, iste visine kao i glavni deo crkve. Plan hrama je u obliku pravilnog ravnokrakog krsta. Sve fasade su ukrašene širim dekorativnim pilastrima, bez posebne konstruktivne funkcije, međusobno spojenim lukovima i trojnim lučnim frizom naglašenih malih arkada. Spoljni narteks (egzonarteks) iste visine kao glavni deo hrama, jednostavnih fasada, dozidan je ubrzo po završetku gradnje.

Ariljsko fresko slikarstvo, koje je nekada ukrašavalo hram zajedno sa egzonarteksom, ubraja se među najviša dostignuća starog srpskog živopisa. Monumentalni i reprezentativni portreti kralja Dragutina, s modelom crkve u rukama, njegove žene Kateline i kralja Milutina, s pravom se mogu smatrati remek-delima evropskog portretnog slikarstva XIII veka. To su najuspelije naslikani vladarski portreti u srednjovekovnoj Srbiji sačuvani do danas. Posebnu pažnju zaslužuje galerija mnogih vladarskih portreta dinastije Nemanjića, srpskih arhiepiskopa i moravičkih episkopa. Značajne su i istorijske kompozicije u narteksu — "Sabor sv. Simeona Nemanje", "Smrt moravičkog episkopa Merkurija" i "Sedam vaseljenskih sabora".

Novi istraživački i konzervatosko-restauratorski radovi otkrili su ostatke nekadašnjih građevina episkopske rezidencije i niz drugih tragova, dragocenih za istoriju ovog spomenika.

Blago na putevima Jugoslavije | JUGOSLAVIJAPUBLIK | Glavni urednik: Nebojša Tomašević | Beograd, 1983

[Angelina]

*

A R I L J E

Crkva sv. Ahilija

U Arilju je postojala stara crkva sv. Ahilija još početkom XIII veka, kada se pominje kao sedište moravičkog episkopa. Sadašnja zgrada podignuta je krajem XIII veka, za vreme zajedničke vladavine kraljeva Dragutina i Milutina. Posle propasti srpske države, u XV veku, crkva je opustela, pa se tek od XVII veka ponovo pominje u raznim zapisima.
 
Po svojoj arhitekturi ariljska crkva pripada grupi spomenika raške škole. Jednobrodna osnova proširuje se u istočnom delu pevničkim transeptom čiji se kraci spajaju pod istim jednoslivnim krovom sa proskomidijom na severnoj i đakonikonom na južnoj strani. Oltarski deo završava se jednom prostranom apsidom, a na zapadu je kasnije dozidana spoljna priprata. Prilična visina crkve (u odnosu na ostale dimenzije) naglašena je kupolom podignutom na visokom tamburu. Osim toga, vertikalizam je podvučen i u spoljnoj dekoraciji — lezenama (uskim, lako isturenim delovima zida) koje se nižu oko cele crkve. U obradi fasada naročito su karakteristični frizovi arkadica upisaii u veće arkade. Taj ukras ponavlja se svuda unaokolo ispod krovnog venca zgrade.
 
Živopis u Arilju obeležava kraj trinaestog veka ne samo hronološki (rađen je oko 1296), već se njime završava ceo jedan stil, ceo način slikanja koji je vladao u našoj umetnosti toga stoleća. Nesređene prilike krajem XIII veka u državi i crkvenoj organizaciji odražavale su se i u umetnosti. Tako je u slikarstvu ariljske crkve često dolazilo do mešavine novosti i arhaizama, do sukoba stilova. Od fresaka su svakako najzanimljiviji istoriski portreti. Oni zauzimaju celu donju zonu slika u hramu i priprati. U crkvi su naslikani prvi Nemanjići, povorka srpskih arhiepiskopa i moravičkih episkopa. U priprati pred patronom crkve stoje: Milutin, Dragutin s modelom i Dragutinova žena Katelina; nešto dalje smešteni su Dragutinovi sinovi Vladislav i Urošic. Ovde je naslikana i velika istoriska kompozicija Sabor Stevana Nemanje, rađena po uzoru na pretstave vaseljenskih sabora koji se takođe nalaze u ovom delu crkve. — U naosu, osim portreta i pojedinačnih figura svetaca, ilustrovane su scene uobičajene u našem starom slikarstvu: Povorka arhijereja, Pričešće apostola i niz kompozicija iz Hristovog života.

Tekst: "Spomenici kulture" | Urednik: MILORAD PANIĆ SUREP | Prosveta, Beograd 1951
Fotografija: Etleboro

[Angelina]

**

A R I L J E    Crkva sv. Ahilija

Plavi anđeo

Iz monografije Tamare Ognjević: ''Eterični, onosvetovni arhanđeo Gavrilo, poetično nazvan Plavi Anđeo, otmenog, svetlog lika, u blistavoj jednostavnoj tunici, inkarnacija je ideje Gospodnjeg poverenika nestvarne lepote i veličanstvene plemenitosti.''

[Angelina]

*

A R I L J E    Crkva sv. Ahilija

Crkva Svetog Ahilija je zadužbina kralja Dragutina Nemanjića. Najpre je bila katedrala moravičke episkopije, a zatim i mitropolita. Ovde su u XI veku pronašli utočište izbegli stanovnici iz Tesalije, a mošti svog sveca Svetog Ahilija, koje su poneli sa sobom, položili u postojeći hrišćanski hram, tako da je i crkva posvećena episkopu Ahiliju iz Larise (Grčka).
 
Kada i kako su na uzvišicu u Arilju stigli prvi grčki monasi iz Vizantije teško je reći. Ukoliko posveta crkve Svetom Ahiliju datira iz njihovog vremena moglo je to biti krajem X i početkom XI veka kada je i u Makedoniji podignut jedini očuvani hram koji slavi istog zaštitnika. Da je prvobitni Vizantijski hram postojao i u vreme kada je Sveti Sava, po povratku iz Nikeje osnovao Srpsku autokefalnu crkvu i uspostavio dvanaest episkopskih sedišta u graničnim oblastima ondašnje srpske države, nesumnjivo je. Smeštanje episkopija na nemirnu granicu izloženu neprekidnim udarima mahom divljih, paganskih osvajača imalo je jasnu duhovnu, ali i svetovnu poruku, crkva kao branik vere i vera kao branik države i naroda.
 
Godine 1219. Sava Nemanjić je ariljski manastir proglasio za sedište moravičke episkopije, koja se prostirala na teritoriji ariljskog, užičkog, valjevskog i čačanskog kraja. Prva katedrala moravičkih episkopa je uništena u 13 veku posle čega je kralj Stefan Dragutin preduzeo građenje nove katedrale na istom mestu. (Dragutin – Stefan Dragutin Nemanjić sin Stefana Uroša I i Jelene Anžujske. Kralj Srbije (1276—1282.); kralj Srema, 'Sremski kralj' (1282—1316.))
 
Zbog bolesti posle jednog teškog pada s konja, Dragutin je prepustio mladjem bratu Milutinu presto Raške. Ipak se ubrzo oporavio i preuzeo kralljevanje severnim delovima, od kojih je mnoge dobio od ugarskog kralja posle ženidbe sa njegovom ćerkom, princezom Katalin. Tadašnji i današnji pojam Srema se veoma razlikuju. Dragutinova prestonica je bila u Debrcu, negde u Mačvi.—
 
Dragutinov ktitorski portret sa modelom hrama u rukama na južnom zidu unutrašnje priprate nesumnjivo ukazuje da je on preduzeo obimne radove na crkvi, ali to nipošto ne znači da je on zidao iz temelja. U vreme kada je živopisan hram Svetog Ahilija u Arilju braća Dragutin i Milutin su živela u slozi. Na južnom delu unutrašnje priprate, iznad mirotočivog groba mlađeg Dragutinovog sina Urošića, kao nedvosmisleni dokument kraljeve ktitorske aktivnosti i ilustracija uzajamnog uvažavanja, nalazi se jedan od najpleših, idealizovanih portreta vladarske braće, Milutina i Dragutina u pratnji žene, Ugarske princeze Kataline.—
 
Vreme podizanja postojeće crkve je oko 1284. godine, a unutrašnjost crkve je živopisana 1296. godine i iz tog razdoblja potiču svi sačuvani ostaci fresaka.

Ariljska crkva prema svojim arhitektonskim svojstvima pripada Raškoj graditeljskoj školi koja je obeležila XIII vek, koherentnim spojem romaničke obrade spoljašnosti i vizantijskog prostornog koncepta. Ariljska crkva je jednobradna, jednokupolna građevina sa spoljnjom i unutrašnjom pripratom, naosom, bočnim pevnicima postavljenjim u ravni središnjeg traveja i tročlanim oltarskim prostorom čija se apsida završava polukružno, dok su istočni zidovi proskomidije i đakonikona ravni. Koncept istočnog, oltarskog dela hrama, odstupa od uobičajnog programa samo u delu u kome se nalazi đakonikon, obzirom da se otvara jedino prema oltaru i nema uobičajnog ulaza iz južne pevnice na osnovu čega jasno proističe da je primarno imao ulogu skevofilakiona (riznice).
 
Njena duga istorija prožeta legendama i stradalništvom monaha i naroda ovog kraja, sačuvala se u fragmentma oštećenog živopisa sa kraja XIII veka, ostacima srednjovekovnog utvrđenja i staništa manastirske zajednice, mnoštvu kostiju mučenika rasutih u danačnjoj porti, ali i bez najmanjeg pisanog dokumenta iz vremena svog nastanka.
 
Arheološka nalazišta svedoče da je plodna zelena dolina u slivovima nepredvidljive Moravice i kristalnog Rzava, gde stoji crkva Svetog Ahilija, bila naseljena još u antička vremena.

Kakva je sudbina prvobitnog vizantijskog hrama i kakve je radove na njemu obavio Sveti Sava pretvorivši je u sedište episkopije u Moravici oko 1220 godine pitanja su na koja još uvek nema valjanih odgovora.
 
U znatno oštećenom zapisu sa kraja XIII veka, koji se nalazi visoko u prstenu tambura kupole, stoji da je po zapovesti Kralja Dragutina, a u vreme Kralja Milutina, 1296. godine živopisan hram Svetog Ahilija u Arilju.

Na severnoj strani nalazi se scena upokojenja episkopa Merkjurija, koji je zajedno sa episkopima Gerasimom i Jevsevijem imao značajnu ulogu u radovima na hramu Svetog Ahilija.

Ono što Ariljski hram nedvosmisleno izdvaja od ostalih zadužbina Nemanjića nastalih u istoj epohi je pored njegove svojevrsne visine, nedostatak kule zvonika nad spoljnom pripratom što je bila karakteristika svih episkopskih sedišta, glavni ulaz na južnoj strani spoljne priprate umesto uobičajenog na zapadnoj, izuzetno masivno kvadratno postolje koje nosi kupolu oslonjeno na svodove pevnica sto je konstruktivno rešenje bez prethodnika.
 
Za razliku od ostalih crkvi Nemanjića građenih u XII i XIII veku, koje nisu bile katedralni hramovi namenjeni velikom broju vernika, crkva u Arilju sazidana je na uzvišenju sa kog je bila vidljiva iz daleka, kao vodič slučajnom prolazniku. Ukupni utisak bio je dodatno naglašen slikanim dekorativnim ornamentom terakot crvene boje, čiji se ostaci i danas vide na tamburu kupole i kvadratnom postolju na koje ovaj naleže, a koji je bio nanešen na svetlo oker ili bledo ružičasti malter. Takav izgled i položaj hrama morao je u posmatraču, pristizao on iz ma kojeg pravca, izazivati osećaj bogobojažljivog divljenja, ushićujući i neponovljiv.
 
Neuobičajen je u Ariljskoj crkvi i odabir svetitelja u donjoj zoni južne pevnice, u prostoru gde je stajao kralj tokom liturgije. On je sa svog mesta gledao u lik ozbiljnog, asketskog Hrista ogrnutog modro plavim himationom. Iza vladara nalazila se Bogorodica sa Božanskim Mladencem na rukama iz čijeg zagrljaja zrači živonosno svetlo kojim su pobeđeni Ad i Smrt. Veliki liturgičar, Sveti Jovan Zlatousti, kao i prvi hrišćanski carski par Sveti Konstantin i mati mu Sveta carica Jelena, naslikani pored Bogomajke simbolišu premudrost. U istoj pevnici naslikani su osnivači hrišćanske crkve na zemlji, apostoli Petar i Pavle, a na istočnom zidu pored Hrista stoji patron hrama Sveti Ahilije i Jovan Preteca.

Na istočnom zidu unutrašnje priprate, iznad ulaza u naos ilustrovana je starozavetna priča o žrtvi Avramovoj. Loza Jesejeva kao geneološko stablo Hristovo postavljena nasuprot žrtvi Avramovoj, dodatno podvlači ideju o dobrom rodu koji može proizići samo iz dobrog korena.

Na južnom delu zida grupu apostola umesto apostola Pavla predvodi izdajnik Juda Iskariotski, jedini među Hristovim učenicima naslikan bez oreola. U srednjoj zoni zapadnog dela naosa, na južnom delu dominira remek delo najboljeg slikara Ariljske crkve, Rođenje Bogorodičino.—
 
U doba Cara Dušana, Moravička episkopija podignuta je u rang mitropolije, po proglašenju Srpske Patrijaršije 1346. godine.
 
Mitropolija u Arilju i manastirsko bratstvo podelili su sudbinu svog naroda i države u naletu Osmanlija vođenih Mehmedom II Osvajačem Carigrada. Morala su da prođu skoro dva veka da bi tek krajem četrdesetih godina XVII veka ponovo oživela mitropolija u Moravici. Ali, ne zadugo. Stalni sukobi između Austrije i Turske biće pogubni po Srbiju. Ariljska zvona oglasiće se ponovo tek 1833. godine. No ovog puta ne sa mitropolijske već samo sa parohijske crkve.

Sredina XIX veka predstavlja u svakom pogledu prekretnicu u trajanju Ariljskog hrama, učinjene su mnoge popravke, kupola je izmenjena. Ove opravke učinile su da crkva pretraje ali ne i da povrati stari sjaj.

Tek sredinom XX veka stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije uspeli su da i pored manjka izvornih dokumenata povrate dobrim delom nekadašnji izgled episkopske crkve.—
 
Crkva je smeštena u samom centru mesta, na zaravni uzdignutoj iznad prostrane rečne doline reke Moravice i Velikog Rzava i predstavlja najdominantniji objekat u vizuri Arilja.

Tekst priredio Nenad Glišić korišćenjem različitih izvora na Internetu.

Deo teksta preuzet sa: Pravoslavlje.nl