sledeća tema »

[Angelina]

*

MANASTIR  S T U D E N I C A

SKINIJA SRPSKOG NARODA

Manastir Studenica, jedan od najvećih i najbogatijih manastira Srpske pravoslavne crkve, nalazi se 40 km od Raške. Studenica je najznačajnija zadužbina Stefana Nemanje. Građen je između 1182. i 1195. a živopisan zaslugom Svetog Save 1208/9. godine. kralj Radoslav je oko 1235. godine dogradio pripratu. Studenica je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.

S obzirom na lepotu ovog duhovnog centra, UNESCO je manastir Studenicu 1986. godine uvrstio Studenicu u listu Svetske baštine.

[Angelina]

**

STUDENICA

Manastir iznad desne obale istoimene reke, 11 km severozapadno od Ušća, na zaravni koju okružuju pitomi proplanci borovih šuma i zeleni bregovi između Radočela i Čemerna. Opasan visokim zaštitnim zidom, manastirski kompleks, koji predstavlja složenu graditeljsku celinu, čini veći broj građevina u kojoj najistaknutije mesto zauzima Bogorodičina crkva. Od nekadašnjih 13 hramova i paraklisa koji su predstavljeni na jednoj graviri iz XVIII veka, danas su, pored glavne crkve, sačuvane samo dve: crkva Sv. Joakima i Ane ili Kraljeva crkva i crkva Sv. Nikole ili Nikoljača. Ostale su očuvane samo do temelja ili su sasvim iščezle. Potpuno su očuvani još zapadna kula, trpezarija sv. Save, tri konaka i bunar. U ruševinama se nalaze: crkva Sv. Jovana Preteče, crkva Sv. Dimitrija, ćelija Stefana Nemanje i monaške ćelije. Preostali deo prvobitne manastirske celine, srećom, čine najvažniji objekti, čije arhitektonske vrednosti i umetnički inventar daju Studenici obeležja izuzetno značajnog spomenika.
 
Studenica je nastala u vreme kada je njen osnivač Stefan Nemanja bio na vrhuncu moći. Pobedivši svoje neprijatelje i osvojivši nove oblasti, veliki župan je izgradnjom ove treće svoje zadužbine želeo ne samo da obezbedi večni počinak već i da savremenim i budućim naraštajima ostavi trajan beleg svoje ličnosti, koja je ujedinila razdeljene i nesigurne stare raške krajeve u snažnu i moćnu državu. U tom svom nastojanju Nemanja se potrudio da za gradnju i mramorno ukrašavanje Bogorodičine crkve dovede u to doba najbolje majstore iz krajeva gde se dugo i vešto gradilo. Za nešto više od jedne decenije (1183—1196) uobličena je, tako, najlepša građevina u srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi, koja će postati i dugo ostati nedostižan i neponovljiv uzor u crkvenom graditeljstvu Srbije.
 
Bogorodičina crkva, dominirajući svojim svečanim i reprezentativnim izgledom među građevinama nastalim u različito vreme, poistovećena je u svesti naroda sa manastirom. Crkva je jednobrodna građevina, po prostornoj koncepciji slična Nemanjinim ranijim zadužbinama — Sv. Nikoli kod Kuršumlije i Sv. Đorđu kod Novog Pazara. Ima naos, trodelni oltarski prostor i pripratu zidom odvojenu od naosa. Nad centralnim delom uzdiže se kupola sa srazmerno niskim tamburom. Kupola je omalterisana, a sve fasade oplaćene su mermernim blokov-ma. Severno i južno od potkupolnog prostora nalaze se pravougaoni vestibili, koji znatno oživljavaju građevinu. Arhitektonski sklop glavnog studeničkog hrama ne potiče iz jednog izvora: plan, prostor i struktura su vizantijskog porekla, a spoljni oblici i njihova obrada u belom radočelskom mermeru potiču iz romanske arhitekture. U spoju ova dva graditeljska shvatanja ostvarena je originalna simbioza koja Studenicu čini remek-delom što se odlikuje skladnim i plemenitim proporcijama i živom plastičnom izražajnošću. Mermerni plastični ukrasi na zapadnom i južnom portalu, istočnoj trifori i drugim delovima crkve — proizvod su izvrsnih i iskusnih klesara vaspitanih na tradicijama južnoitalijanskih skulptorskih radionica. Studenička kamena plastika predstavlja najviši umetnički domet svog vremena na balkanskim prostorima i šire. Po opštoj arhitektonskoj zamisli i ukupnoj realizaciji Bogorodičina crkva se svrstava u najviši rang tzv. raške graditeljske škole.
 
Značajno proširenje studenički hram je dobio 30-ih godina XIII veka izgradnjom tzv. spoljne priprate, čiji je ktitor bio kralj Radoslav, unuk Nemanjin. Ovaj robustan i ekspresivan dodatak glavnu crkvu ne zasenjuje, već naglašava različitost dveju graditeljskih koncepcija i osobito se projektuje na složenu građevinsku celinu današnje crkve.
 
Među približno savremenim arhitektonskim objektima manastira ističu se Savina trpezarija, kula nad zapadnim ulazom i crkva Sv. Nikole, koji su u celosti očuvani.

Sagrađena odmah po završetku glavne crkve, pravougaone izdužene osnove, trpezarija je postavljena na prostoru zapadno od crkve. Ima samo prizemlje u obliku dvorane, u kojoj su nakon konzervatorskih radova rekonstruisani mermerni stolovi. Bila je ukrašena freskama, čiji su ostaci vidljivi u prozorima.
 
Visoka trospratna kula nad zapadnim ulazom, sagrađena za vlade kralja Radoslava, imala je odbrambenu funkciju i delom kultnu namenu: u prizemlju je kapela posvećena Hristovom preobraženju, sa freskama iz četvrte decenije XIII veka. Dominirajući svojom visinom i monumentalnošću, kula je postavljena na mestu dveju starih polukružnih kula koje su flankirale zapadni ulaz u manastir. Prilikom konzervatorskih radova, na ovim kulama otkrivene su portretne predstave kralja Stefana i velikog kneza Vukana, slikane 1208—1209.
 
Skromnih razmera i rustičnog izgleda, hram Sv. Nikole (Nikoljača) nastao je verovatno početkom XIII veka. Jednobrodna građevina jednostavne arhitekture svrstava se među one hramove čija se vrednost više meri značajem očuvanih fresaka što  krase njihove zidove nego arhitektonskim odlikama. Ikonostas sa poprsjima apostola i Deizisom, po nekim pretpostavkama, rad je Georgija Mitrofanovića iz prve četvrtine XVII veka.
 
Tokom istraživačkih i konzervatorskih radova u manastiru je otkrivena, pored ostalih objekata, crkva Sv. Jovana Preteče, koja, po svemu sudeći, potiče iz prve polovine XIV veka.
 
Kraljeva crkva, zadužbina kralja Milutina, po kome je dobila ime, sagrađena je 1313—1314, o čemu svedoči dragocen natpis uklesan na kamenoj traci ispod krovnog venca na apsidi. Ova skladna i vešto proporcionisana građevina svojom arhitekturom ulazi u krug onih zdanja koja se odlikuju izrazitom čistotom stila i jednostavnošću oblika. Građena u obliku sažetog krsta sa kubetom koje je spolja osmostrano a unutra okruglo, Kraljeva crkva dosledno odražava ona vizantijska graditeljska shvatanja koja su u srpskim oblastima naročito bila ukorenjena u vreme kralja Dragutina.
 
Ostale studeničke građevine raspoređene uz unutrašnju ivicu odbrambenog zida. nastale od XVII do XX veka, čine onaj arhitektonski okvir koji manastirski kompleks izdvaja kao celinu živih i dinamičnih oblika i ritmova, izvanredno dobro uklopljenu u prirodni prostor.
 
Umetnički sadržaj studeničkih zdanja predstavlja nasleđe izuzetnih kulturnoistorijskih i estetskih vrednosti. Nekoliko velikih umetničkih celina zidnog slikarstva i njihovih delova očuvanih samo u fragmentima ili tragovima, čine fond fresaka koji se ne može sresti ni u jednom srpskom manastiru, osim u Hilandaru i Pećkoj patrijaršiji.
 
Zidne slike u oltarskom i potkupolnom prostoru, zapadnom zidu i donjim zonama naosa Bogorodičine crkve — najstarije su likovne tvorevine u ovom slojevitom spomeniku. Potiču iz 1208—1209, što potvrđuje oštećeni natpis u prstenu tambura kubeta otkriven 1951. Udeo u staranju oko živopisanja glavnog studeničkog hrama imala su sva tri Nemanjina sina: Vukan, Stefan i Sava. Po svojim jedinstvenim stilsko-ikonografskim odlikama najstarije studeničke freske uzdižu ovaj spomenik na jedno od najviših mesta u celokupnom vizantijskom zidnom slikarstvu ovog vremena, a u istoriji srpske srednjovekovne umetnosti otvaraju sasvim novo poglavlje. Ove freske su prvo očuvano delo novog stila XIII veka u čitavom fresko-slikarstvu Vizantije, koje odlučno napušta komplikovani graficizam naglašeno osećajne i već iživele komninske umetnosti. Usvajajući širinu poteza i jednostavnost obrade svetiteljskih likova, pri čemu portretsku konkretizaciju zamenjuje mirna, apstraktna i primetno svečana monumentalnost, nepoznati studenički majstori, verovano poreklom iz Carigrada, ovde postavljaju temelj nove umetnosti na raškim prostorima. Uvođenje natpisa na srpskom jeziku, što je nesumnjivo zasluga sv. Save, slikanje tema iz srpske istorije i tek nastale domaće književnosti, kao i uobličavanje izvesnih autohtonih osobenosti — čine studeničke freske celinom koja će ostati u osnovi najvažnijeg razvojnog toka srpskog zidnog slikarstva u XIII veku.
 
Živopis u Radoslavljevoj priprati i njenim bočnim kapelama potiče iz četvrte decenije XIII veka. Tematski u dobroj meri vezano za savremene događaje u zemlji, ovo slikarstvo ima prvorazredan dokumentarni značaj, mada nije lišeno zavidnih likovnih vrednosti, u kojima se prepliću arhaična i savremena stilska i ikonografska obeležja.
 
Osetno stradale freske iz istog vremena u crkvi Sv. Nikole po ispoljenoj težnji majstora ka usvajanju plastičnih obrazaca i napuštanju graficističkog postupka — pokazuju srodnost sa živopisom u znamenitoj Morači i Bogorodici Ljeviškoj, a zidne slike u kapeli kule iz prvih godina četvrte decenije XIII veka stilski su bliske sa freskama u spoljašnoj priprati.
 

Studenica. Bogorodičina crkva, Raspeće, freska

Najznačajniji i umetnički najvredniji fresko-ansambl posle prvobitnog živopisa u Bogorodičinoj crkvi, nalazi se na zidovima Kraljeve crkve. Nastale u drugoj deceniji XIV veka, ove freske, koje se odlikuju stilskom prefinjenošću i veoma ujednačenom umetničkom obradom, zauzimaju sam vrh u zidnom slikarstvu Vizantije i Srbije u ranopaleologovskom umetničkom razdoblju. Topao i zvučan kolorit, siguran i elegantan crtež i izvesna diskretna kojom zrače besprekorno komponovane scene iz Bogorodičinog života — odlike su ovog živopisa čiji su autori Mihailo i Evtihije, najbolji majstori dvorske škole kralja Milutina.
 
Tri i po veka od svog nastanka freske iz 1208—1209. doživele su veliku obnovu 1569, koju je izvršio Longin, najveći srpski slikar XVI veka, sa svojim nepoznatim saradnicima. On je oštećene i izbledele zidne dekoracije restaurirao poštujući njihov izvorni duh i karakter, ali je na praznim površinama islikao scene i figure sasvim u skladu sa umetničkim shvatanjem svog vremena. Tako je nastala nova, ali i poslednja značajna umetnička celina Studenice, jedna od najvrednijih u srpskoj likovnoj baštini XVI veka.
 
Studenička riznica, u kojoj se čuva veći broj bogoslužbenih i drugih predmeta umetničke izrade, svrstava se među najznačajnije srpske trezore starina. Dragocene tkanine i vezovi, među kojima se posebno ističu plaštanica Antonija Heraklejskog (XIV vek) i pokrov za ćivot Stefana Prvovenčanog (XV vek), predmeti od plemenitih metala kao što je prsten Stefana Prvovenčanog, rukopisne knjige, povelje, gramate i drugi pisani dokumenti — čine ovu riznicu-zbirkom čije se bogatstvo može upoređivati sa dečanskom.
 
Od svog osnivanja Studenica je delila sudbinu srpskog naroda. U vreme srpske nezavisnosti manastir je bio predmet pažnje i brige svih vladara i crkvenih velikodostojnika. Za Studenicu je neraskidivo vezano veliko delo Save Nemanjića, umne, obrazovane, dalekovide i smele ličnosti svog vremena. On je bio prvi studenički iguman, ustrojio je duhovni život i organizovao bolnicu i školu u kojoj je pripremao buduće prelate potonje srpske nezavisne crkve. Ovde je sv. Sava Studeničkim tipikom postavio idejno-pravni osnov srpske crkvene autokefalnosti i veoma doprineo utemeljenju nezavisnosti srpske države.
 
S propašću srpske države (1459) završava se blistavi period studeničke povesti. Od tada je, kao jedno od najvećih kulturnih, duhovnih i nacionalnih žarišta, Studenica bila izložena zlodelu tuđina. Stradala je odmah po padu srpske države da bi gotovo čitav vek živela u krizi i nevoljama. Posle velike obnove 1569. ponovo je, početkom XVII veka, dospela u težak položaj, sada usled velikog zemljotresa i požara. Zahvaljujući pomoći iz Rusije, manastir se obnavlja 1631. Krajem XVII veka u austrijsko-turskim ratovima Studenica je iznova stradala. Nalazeći se u teškom materijalnom položaju nekoliko decenija, obnovljena je 1758. da bi, zbog kobnih posledica novog rata između Austrije i Turske, opet zapustela. Obimne popravke iz 1798. nisu dugo trajale, jer je za vreme i posle Karađorđevog ustanka ponovo stradala. Obnovljena je tek 1839, a 1846. u Bogorodičinoj crkvi je preko starog živopisa postavljen nov umetnički beznačajan sloj, koji je skinut 1951. Posle II svetskog rata Studenica je predmet stalne brige konzervatorske službe i društvene zajednice.
 
Zbog svojih univerzalnih i izuzetnih kulturno-storijskih i umetničkih vrednosti Studenica je 1986. upisana u Listu svetske kulturne baštine Uneska.




Kulturna riznica SRBIJE
sastavio i uredio
Jovan Janićijević
IDEA | Beograd, 2005.

[Angelina]

*

MANASTIR  STUDENICA (1183—1196)

Studenica, Srbija. Bogorodičina crkva, oltarska trifora

"Od osnivanja do danas Studenica je prvi po rangu manastir u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Nalazi se iznad istoimene rečice, koja se desetak kilometara dalje uliva u Ibar. Manastir Studenica upisan je na Uneskovu listu kulturne baštine. Složeno graditeljsko i umetničko delo, tehnički majstorski izvedeno, Bogorodičina crkva može da se pohvali dekorativnom kamenom plastikom koja po lepoti nije prevaziđena u našoj srednjovekovnoj umetnosti, te živopisom koji predstavlja najviše domete evropske umetnosti toga vremena."

"Studenica, apsida Bogorodičnne crkve (oko 1196. godine). Građena je više od jedne decenije i postala uzor crkvenog graditeljstva u nas. Kralj Radoslav je dozidao spoljnu pripratu ne menjajući vrednost osnovne koncepcije. Postala je sedište celokupne Srpske duhovnosti u doba Nemanjića."

Autor fotografije nepoznat

[Angelina]

**
MANASTIR  STUDENICA 12. VEK

BOGORODICA U LOVIŠTU ZVEROVA

Manastir Studenica, Srbija. Birth of the Holy Mother of God, detail, King's Churc
Rođenje Bogorodice

Osnovan krajem 12. veka, neposredno posle abdikacije StefanaNemanje, tvorca srpske države, manastir Studenica je najveći i najbogatiji pravoslavni manastir u Srbiji. Dva glavne crkve sagrađene od belog mermera — Bogorodičina crkva i Kraljeva crkva, sadrže reprezentativnu zbirku vizantijskog slikarstva 13. i 14. veka", kratko je obrazloženo u odluci Uneska da na listu svetske kulturne baštine 1986. upiše manastir Studenicu.
 
Manastir Studenica je najznačajnija zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, koji je za mesto na kome će počivati odabrao "pusto lovište zverova". Sagrađen je između 1183. i 1196. godine. U studeničkom kompleksu sačuvane su tri crkve — glavna ili katolikon Bogorodičina crkva posvećena Bogorodici Dobrotvorki (Evergetidi), koja se slavi 28. avgusta na dan Uspenja Presvete Bogorodice, crkva Svetog Nikole iz 13. i Kraljeva crkva iz 14. veka.
 
Glavna crkva nikla je kao uspešan spoj romanskih i vizantijskih neimarskih tradicija u poslednje dve decenije 12. veka. Jednobrodna bazilika sa kupolom i vestibilima sa južne i severne strane produžena je na zapadnoj strani pripratom, a na istočnoj tročlanim oltarskim prostorom. Sredinom 13. veka, unuk Stefana Nemanje, kralj Radoslav, dodaće crkvi prostranu spoljnu pripratu sa dve bočne kapele.
 
Složeno graditeljsko i umetničko delo, tehnički majstorski izvedeno, Bogorodičina crkva, može da se pohvali dekorativnom plastikom koja po lepoti nije prevaziđena u našoj srednjovekovnoj umetnosti. Na stubovima koji su nosili slobodne figure lavova, a na njih se oslanjali grifoni koji su stražarili pred hramom, nalazi se lučno bogato dekorisan friz arhivolta, sa scenama čudnih borbi i fantastičnih bića, koji uokviruje glavnu predstavu portala — Bogorodicu na tronu sa Hristom i dva arhanđela, urađenu u visokom reljefu. Ispod timpanona, na nadvratniku u reljefu je prikazan Hrist na prestolu, a sa unutrašnje strane dovratnika su reljefi sa predstavama apostola. Veruje se da je vrsne graditelje i klesare Stefan Nemanja doveo iz južne Italije.
 
Živopis u Bogorodičinoj crkvi oslikan je 1209. godine. Posle Nemanjinog odlaska u Hilandar radove su nadgledali njegovi sinovi Stefan Prvovenčani i knez Vukan, ali je glavni ktitor bio njihov najmlađi brat Sveti Sava. Slikarstvo iz ovog perioda sačuvano je u malom obimu, ali spada u najviše domete evropske umetnosti tog vremena. Raspeđe na zapadnom zidu hrama je najpoznatija scena živopisa sačuvana iztog perioda. Kad je crkva drugi put oslikavana 1569, posao je poveren čuvenom pećkom zografu Longinu. Vrednim delom smatra se i živopis u priprati kralja Radoslava, ali je sačuvan samo u fragmentima.
 
Kraljeva crkva, čiji je ktitor kralj Milutin, posveđena je svetim Joakimu i Ani. Prema natpisu iznad krovnog venca utvrđeno je da je sagrađena 1314. u obliku sažetog krsta sa kubetom koje je spolja osmougaono. Ima veoma vredno slikastvo, rad Milutinovih majstora Mihaila i Evtihija. Spada u najznačajnije građevine ranog 14. veka. Za crkvu Svetog Nikole, koja je takođe oslikana, pretpostavlja se da je starija čak i od glavne Bogorodičine crkve. To je jednobrodna građevina s polukružnom apsidom, od čijeg su prvobitnog živopisa ostali samo fragmenti. Imeđu ove dve crkve nalaze se temelji hrama posveđenog svetom Jovanu Krstitelju. Ostalo je zabeleženo da je hram oslikao Grk Jovan po uputstvima i savetima Svetog Save, koji je skicirao srpske, ćirilične natpise na freskama.
 
Ikonostas studenički nastao je 1837. Oslikao ga je Živko Pavlović, sačuvani su i delovi prvobitnog mermernog ikonostasa.
 
Od nekad bogate riznice Studenice sačuvani su, između ostalog, zlatni prsten Stefana Prvovenčanog, sedefom ukrašen drveni kivot za Stefanove mošti iz 1608, Četvorojevanđelje iz 15. veka, mnoge povelje i rukopisi.
 
U Studenici su sahranjeni: Stefan Nemanja, njegovi sinovi Stefan Prvovenčani i Vukan, kao i unuk Radoslav. U ćivotu kraj oltara počiva i Nemanjina žena Ana, u monaštvu prepodobna Anastasija.


PRVI PO RANGU Od osnivanja do danas Studenica je prvi po rangu manastir u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Manastir se nalazi iznad istoimene rečice koja se desetak kilometara dalje uliva u Ibar. Pripada Eparhiji žičkoj. U njemu živi 12 monaha i iskušenika koji se i danas pridržavaju tipika koji je ustanovio Sveti Sava — mole se, šire Božju reč, dočekuju vernike, turiste, obrađuju zemlju, čuvaju stoku, prave sveće, slikaju ikone i brinu o manastiru i svim vrednostima koje se u njemu nalaze.
 
ISPOSNICA SVETOG SAVE U blizini manastira Studenice nalaze se isposnica Svetog Save i crkva Pridvorica, posvećena Preobraženju Gospodnjem. Prema predanju, Pridvoricu je sagradio jedan od Nemanjinih sluga u isto vreme kad je završavana Studenica. Ostaci fresaka predmet su izučavanja istoričara umetnosti.

BelGuest | Dani evropske baštine | Specijalno izdanje, 2007

[Angelina]

**

MANASTIR  STUDENICA

Bogorodica Studenička 1208. god.
nalazi se na pilastru južnog zida Studenice.

[Angelina]

**

MANASTIR STUDENICA U ISTORIJI SRPSKOG NARODA


"Nijedan manastir srpski nema tako dugu i tako svetlu historiju kao manastir Studenica. Nijedan manastir nije ostao tako dobro urezan u pamćenje srpskog naroda, kao manastir Studenica. Nijedna svetinja nema za narod srpski veće vrednosti od manastira Studenice". To su reči koje je davne 1924. godine napisao Vladimir R. Petković u prvoj naučnoj monografiji koju je dobio ovaj tako znameniti manastir. Od tih vremena kao da je neprestano rasla potreba da se manastir Studenica što više i što svestranije naučno prouči, a njen značaj u istoriji srpskog naroda sveobuhvatno protumači. Pa ipak, uprkos neprestanom umnožavanju knjiga, studija i priloga posvećenih manastiru Studsnici, nova otkrića kao da samo potvrđuju mudre reči Vladimira R. Petkovića. Pokušaću da i sam priložim moj skromni prilog boljem poznavanju ovog "kraljsvskog manastira" čiji je iguman biran na predlog kraljev, kome je vladar na svečanom bogosluženju predavao igumansko žezlo, određujući mu, prema Tipiku, i prvo mesto među igumanima ostalih manastira. Takav značaj mogao je u srpskoj crkvi da stekne jer on nije rukovodio "jedinim svstilištem koje nije imalo važnost samo za crkveni život, već i uticaj na srpsku istoriju i državnu ideologiju".
 
To je i podstaklo Vojislava J. Đurića da zanačaj manastira Studenice protumači kao skiniju — šator svedočanstva srpskog naroda. Na tu misao podstakla ga je i sama hramovna slava Bogorodica Blagodeteljnica, koju stari vizantijski himnografi, Roman Melod, Andrija Kritski i Jovan Damaskin, upoređuju sa starozavetnim kovčegom zaveta. Upoređenju sa skinijom svakako je doprinela i lepota samoga hrama, skupocena i veličanstvena u isto vreme, čak i u najmanjim pojedinostima, uspostavljajući jedan skladni poredak, čiju okosnicu čini kult osnivača srpske države Stevan Nemanja, koji je Studenicu namenio sebi i za svoju nadgrobnu crkvu, što je, bez sumnje, bitno predodredilo njenu dalju sudbinu i karakter, kako je to nedavno utvrdila i Danica Popović u svojoj izvrsnoj knjizi Srpski vladarski grob u srednjem veku.² I doista, već 1206/7, ispunjavajući zavet svoga umirućeg oca, Sava je njegovo telo preneo u manastir Studenicu i položio u grobnicu koju je Nemanja sebi još za života pripremio. Učinio je on to na najsvečaniji način, zajedno sa braćom Stevanom i Vukanom, dajući ovom činu značaj i jedne državne svečanosti. Međutim, po mome mišljenju, polaganjem tela Simeona Nemanje, nekadašnjeg velikog župana i rodonačelnika dinastije Nemanjića u manastiru Studenici, srednjovekovna srpska država dobila je i jedno, smem reći, sve do sredine XIV veka, i jedino, ne samo duhovno već i političko središte. Bio je to dinastički mauzolej, "ona Trpeza duhovna" kakvu je Srbima otkrio sv. Sava, kako ga proslavlja njegova služba na jutrenju, u sadržaju drugog svetilnog. Sa te "Trpeze duhovne" potekao je i studenički kult sv. Simeona, koga već u Žitiju koje mu je napisao sin Stefan Prvovenčani 1216. godine prikazuje kao zaštitnika "svog otačastva", da bi, već početkom XIV veka na jednoj fresci u Bogorodici Ljeviškoj dobio naziv "ktitora sve srpske zemlje".³ Na taj način, manastir Studenica kao porodični mauzolej, nepromenljivo središte, mogla je da u srednjovekovnoj Srbiji zameni nepostojanje jedne prestonice u kojoj stalno obitava njen vladar. Središte kao što je Studenica najpotpunije je ispunjavalo onu harmoniju u dvojstvu duhovne i svetovne vlasti kojom su Nemanjići odredili i celokupni razvitak srpskog feudalnog društva. Bio je to poredak čiji je legitimitet proizašao ne iz zapadnjačkog već istočnog poimanja države i njene duhovne i svetovne hijerarhije, iz njene funkcije, i koji, kao takav, nije smeo da bude u suprotnosti sa onim shvatanjima vlasti koje je ozakonila romejska država. Pojam porodičnog mauzoleja potvrđuju i grobovi drugih Nemanjića koji su sahranjeni u Studenici. Tek odskora konačno je utvrđeno da je u Bogorodičinoj crkvi, u produženju Nemanjinog groba, ali u priprati velike crkve, sahranjena Nemanjina supruga Ana, u monaštvu narečena Anastasija. Uz sam Nemanjin grob, u zapadnom traveju počivaju mu sin, veliki knez Vukan, i unuk, Stefan, sin kralja Uroša I, koji je umro kao dete. Preko puta Nemanjinog groba, po smrti drugog Nemanjinog sina, Stefana Prvovenčanog, bio je izveden raskošan kameni sarkofag od kojeg postoji samo profilisano mermerno postolje. Najzad, u priprati sahranjen je iguman Teodosije, sin velikog kneza Vukana, koji se pre monašenja zvao Rastko.⁴ S kraljem Radoslavom i njegovom suprugom, koji su podigli veliku pripratu uz Bogorodičinu crkvu i tu napravili sebi grobnice, po mišljenju Vojislava J. Đurića, svakako nije bio zaključen broj svih Nemanjića koji su u zadužbini rodonačelnika uspeli da obezbede večno stanište.⁵ Njihov tačan broj tek treba utvrditi.
 
Prvo razdoblje Studenice zaključuje se u srednjem veku. Tada je stvoreno sve što je bitno za učvršćivanje kulta sv. Simeona Nemanje, rodonačelnika svete loze, a značaj Studenice kao najvažnijeg kultnog središta bio je osiguran. Iako su u srpskoj državi do njene propasti 1459. godine stvorena još dva veoma velika i značajna kultna mesta: Mileševa, gde je počivalo telo sv. Save sve do 1594. godine, kada ga je spalio Sinan-paša na Vračaru, i manastir Dečani, u kojem su čuvane mošti sv. Stefana Dečanskog, čiji kult nije ni do danas prekinut. Ipak, ništa nije nadmašilo značaj manastira Studenice. Štaviše, čak je i sv. kralj Stefan Prvovenčani sahranjen najpre u Studenici 1228. godine, odakle ga je brat arhiepiskop Sava iduće godine preneo u njegovu zadužbinu manastir Žiču. Posle brojnih seoba, zakopavanja, skrivanja i ponovnog otkopavanja, njegove su se mošti ponovo obrele u manastiru Studenici 1701. godine. Učinjeno je to iz malog manastira Crne Reke, a nešto ranije 1628/1629. godine, napisao mu je patrijarh Pajsije biografiju i službu, prvu, koliko se danas zna. Pitanje kanonizacije prvog srpskog kralja još nije u nauci do kraja rasvetljeno. Svakako pada u oči da pre službe, koju im je napisao patrijarh Pajsije, niti sv. Simona, niti svetog Cara Uroša nema u srpskim mesecoslovima. Pada u oči da je patrijarh Pajsije u svom tekstu službe sv. Simona, odnosno Stefana Prvovenčanog, na više mesta njegovu svetost i slavljenje vezao za manastir Studenicu.
 
Tako na litiji, stihire osmoglasne, glas prvi, on kaže:
 
"... Ridaj i drhti, veliki Grade studenički
     i okolne zemlje sve,
     jer se veliki i prvi car Srba
     od ovoga sveta rastaje...",
    
a glas četvrti:
 
   "Danas se Simon monah nareče,
    a skiptre države sinu svom predaje.
    Veseli se, Studenice, velika crkvo,
    što takve čudotvorne mošti imaš,
    likuj, velika reko studenička,
    i saslužitelji obitelji ove,
    velika nam radost danas nasta
    i duševno veselje.
    Prepodobni oče Simone,
    svoj rod ne zaboravi
    što tvori svetu uspomenu Tvoju,
    i moli se Gospodu
    da budu pomilovane duše naše..."
 
   "I sijaš kao sunce
     u crkvi studeničkoj..."
 
"...Osveti se moštima tvojim crkva studenička
     i sva okolna zemlja, preblaženi oče Simone...
     i rod pravovernih svetkuje
     i molbeno vapiju ti:
     Pominji nas, oče bogomudri,
     ne prezri, blaženi pevače,
     što u obitelji tvojoj štuju
     svetu uspomenu tvoju.
     Jer ako se i prestavio jesi od nas,
     ostavio si nam svete svoje mošti,
     kojima nas pokrivaj
     i čuvaj od svake skrbi..."
 
   "Bogoblaženi Simone,
    ozgo pogledaj na stado svoje
    što ga sabrao jesi u svojoj obitelji,
    Ispunjavajući moljenja njihova
    što s verom pripadaju
    moštima tvojim, prepodobni..."
 
Tek ponovnim vezivanjem sv. Stevana Prvovenčanog za Studenicu ustalio se konačno i njegov novi kult koji će, posebno u 19. veku, biti prihvaćen i kao veliki praznik obnovljene srpske države. Studenica je svoju važnost sačuvala upravo zato jer je ona otpočetka pretvorena u porodični mauzolej, što je postala stalno središte srpske duhovnosti, prava kolevka srpske književnosti, čak i svojevrsno državno središte. Tim svojim značenjem u istoriji srpskog naroda manastir Studenica se bar delimično može upoređivati sa sličnom ulogom manastira Hilandara. Taj značaj nije mogao da dobije ni manastir Ravanica u kojoj se, ubrzo posle Kosovskog boja, razvio kult sv. kneza Lazara, legitimnog naslednika državnog legitimiteta i kontinuiteta. Sa više uspeha porodični mauzolej ostvarili su u Sremu poslednji srpski despoti iz tragične porodice Đurđa Brankovića, kada su njihove mošti smeštene u njihovoj zadužbini manastiru Krušedolu sazidanom oko 1512—16. godine. Ali, svi ti kultovi najtešnje su povezani sa sudbinom srpske crkve, naročito posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine. Njegovo naizmenično jačanje i slabljenje uslovljeno je i velikim ratovima koje su zapadne države vodile sa Otomanskom imperijom. Tada je srpska crkva ulazila i u fantastične planove koji su u Peći krojeni protiv Turske. Tako je u svom drugom pismu Savojskom vojvodi Emanuilu, 1608. godine, patrijarh pećki Jovan uveravao ovoga da će ga okruniti s velikim veseljem "po zakonu svetopočivših prvih srpskih patrijarha, prvoga sv. Save, njegova oca sv. Simeona i brata mu Prvovenčanoga svetoga kralja Stevana koji se u ove dane bio javio velečudan i ceo i svet..."⁶ Bilo je to vreme kada se za mošti Srba vladara-svetitelja zanimala i Rimska kurija. Njeni okretni vizitatori posebno su u manastiru Dečanima istraživali verodostojnost svetiteljske moći sv. kralja Stevana Dečanskog, što se svakako može dovesti u vezu i sa namerama Kurije da snažnije deluje na Balkanu oko pridobijanja pravoslavnih hrišćana za uniju sa rimskom crkvom. Ali, možda je najuočljivija oznaka ovog tako turbulentnog vremena da su tada nastupila i velika pomeranja srpskoga naroda, i to u pravcu severa i, naročito, zapada, što je teško oslabilo živu narodnu silu u središnjim delovima srednjovekovne srpske države. Posebno su ove velike seobe zahvatile staru Hercegovinu koja je 1594. godine pretrpela i takav strahoviti udarac kao što je pohara slavnog manastira Mileševe i odnošenje i spaljivanje moštiju svetoga Save. Bila je to očigledna odmazda za sve snažniji kult sv. Save, u čijoj službi mileševski pesnik u osmoj pesmi drugog tropara kanona peva: "Mirišu dela tvojih trudova. Blistajuća se učenja tvojih reči i čudotvorenja svuda oglašavaju, ugodniče Savo, sveštenoučeniče". Ili u devetoj pesmi kanona jutrenja trećeg tropara, u kojem se ističe značaj uspomene na lik koji je postao "stvaralačka objektivacija liturgijskog kulta",⁷ a to čini rečima: "Osveti se uspomenom tvojom otačestvo ti, svetitelju Savo, i slaveći zove Molitveno valije. Žalbu Gospodu prinosi za nas uvek, blaženi, da primimo večna dobra slaveći sad uspomenu tvoju". Pomerao se naš narod sa svojih vekovnih staništa, a sa njime i čitav jedan duhovni svet stvoren u danima velikog uspona srednjovekovne srpske države. Iako u teškim vekovima turskoga ropstva, sasvim razumljivo, stvaralačke snage nisu više imale onu svoju izvornu i neprekidno uzlaznu stvaralačku ponesenost, ipak, mora se istaći — srpska crkva je uspela da sačuva svoje veliko duhovno nasleđe. Jednom stvorena energija odolevala je upornim nasrtajima jedne tuđe civilizacije. Baš u tim skrbnim vremenima kaluđerske seobe i putešestvija predstavljaju čudesnu pojavu objedinjavanja jednog naroda kome je sudbina odredila da padne kao žrtva neprekidnog raskućivanja i raseljavanja. U tom grčevitom hvatanju za prošlost rođen je kod Srba i jedan osoben istorizam, čije početke, izvorne vrednosti, treba tražiti u srednjovekovnim kultovima Srba vladara svetitelja. S pravom je rečeno da "u srednjovekovnoj Srbiji estetika istorije obrazuje se najpre u žanru žitija, odakle se automatski prenosi i u liturgijsku himnografiju, tj. originalna autorska dela posvećena domaćim svecima."⁸ Ako se, dakle, u razmatranje srpske istorijske sudbine uzme u obzir upravo ona duhovna energija koja je stvorena u srednjem veku, lakše će se razumeti i dugi vekovi naše patnje ali i naše izdržljivosti u uslovima otežanog ili sasvim sprečenog saobraćaja sa tekovinama koje su stvorene u zapadnoevropskoj civilizaciji. Drugim rečima, kako se verovalo u srednjem veku, "Bog ili umetnik stvara harmoničnu celinu međuzavisnih delova",⁹ a ona, jednom stvorena, ne podleže ljudskoj propadljivosti. Ovakve svetlonosne poruke neprekidno su zračile iz manastira Studenice i njih možemo pratiti kroz sve vekove njenoga postojanja. Dopirale su one i van međa našega etničkog prostora, do vlaških kneževina, a naročito do ruskoga carstva. Tako znamo da je 2. avgusta 1629. u granični ruski grad Putivalj prispeo studenički arhimandrit Atanasije sa jeromonasima Timotijem, Makarijem, Akakijem i đakonom Josifom i molio da bude pripušten u Moskvu caru Mihailu radi traženja pomoći, iz koje bi se podigle u manastiru ćelije i crkva bi se pokrila. Ali, kako studenički monasi nisu imali carevu "žalovnu gramatu" koja bi im davala pravo da dolaze u Rusiju po milostinju, oni nisu pušteni u Moskvu, već su vraćeni natrag, pošto su u Putivalju dobili nešto milostinje.¹⁰ Više sreće imao je studenički arhimandrit Neofit koji je 22. januara 1655. stigao u Moskvu, gde mu je data pomoć. Iste godine ustrojen je i manastirski sinodik, u kojem su zabeležena dragocena svedočanstva o putovanjima studeničkih monaha "u pisaniju". Isti arhimandrit ponovo se pojavio u Moskvi 20. jula 1662, gde je izdjestvovao carsku "žalovnu gramatu".¹¹ Na osnovu dobijene gramate, januara 1686. godine došao je u Moskvu arhimandrit Vasilije.¹² Tom prilikom, studeničani su darivali ruskom caru miro sv. Simeona u srebrnoj posudi, srebrni krst i panagiju sa moštima jevanđeliste Luke.¹³ Arhimandritu su date samurove kože u vrednosti od 20 rubalja i 15 rubalja u novcu, a kao milostinja manstiru samurove kože u vrednosti od 150 rubalja,14 zato što dugo nisu dolazili. Najzad, i studenički arhimandrit Pahomije boravio je u Rusiji 1699. i 1703. godine, gde je dobio pomoć u samurovini u vrednosti od 100 rubalja.¹⁵ Sva ova dolaženja u Rusiju pravoslavnih monaha sa Balkana, pa i šire, iz Palestine i Atosa, postala su deo one imperijalne politike koja je, sledeći ideju Trećeg Rima, zauzela zaštitnički stav prema svim pravoslavnim monasima koji su živeli pod vlašću Otomanske imperije.

Mеđutim, srpski manastiri stekli su i svoje druge zaštitnike, koji su ponekad, darežljivo preuzimali ulogu "vtorih ktitora". Bile su to vlaške vojvode koji su i rodbinskim vezama bili povezani sa poslednjim izdancima velike srpske vlastele. I, razume se, ni Studenica nije izmakla njihovoj pažnji. Tako je 14. marta 1644. ugrovlaški vojvoda Mateja Basaraba izdao Studenici u Trgovištu jednu povelju sa slovenskim tekstom kojom manastiru godišnje prilaže po 6000 peneza. !¹⁶ Isto tako, 19. januara1662. ugrovlaški vojvoda Grigorije Gika u Bukureštu izdao je povelju kojom, kao ranije Mateja Basaraba, daje Studenici godišnji prilog od 6.000 peneza (groša). Darovnu povelju Mateja Basarabe potvrdio je 10. februara 1706. u Bukureštu vlaški vojvoda Kostadin, a slično je postupio 1715. ugrovlaški vojvoda Stefan Kantakuzen.
 
Krajem XVII veka, tačnije u velikom austro-turskom ratu, završava se prvo razdoblje u istoriji manastira Studenice, započeto osnivanjem ove carske lavre u XVII veku. Najbitnije što se u ovom manastiru desilo bio je postanak i razvoj dva glavna kulta srednjovekovne srpske crkve: kult sv. Simeona Nemanje i arhiepiskopa Save, a njima se, istina nešto kasnije, od 1629. godine, može pridodati i kult sv. kralja Stevana Prvovenčanog. Na jednom mestu, dakle, spojeni su kultovi osnivača srpske države, utemeljitelja njene autokefalne crkve i prvog kralja srednjovekovne srpske države. Bili su to dovoljno važni događaji koji su od početka istakli i značaj manastira Studenice, a taj njegov ugled ostao je neugrožen sve do naših dana. Njemu nisu mogla da naude ni mnoga stradanja o kojima svedoče naši letopisci, posebno ona koja su zadesila srpske manastire posle bekstva pećkog patrijarha Arsenija III Čarnojevića na austrijsko državno područje 1690. godine. U tim ratnim i metežnim godinama, kažu letopisci, razori se 1689. godine "srpska lavra sveta crkva Mileševa, i Đurđevi Stupovi, i Sopoćani, i velika lavra Studenica". Iako su zapisi o stradanju Studenice čеsti, ipak, najverovatnije je da se pojam razaranja ne odnosi na glavne crkvene građevine, već na njeno utvrđenje, konake i gospodarske zgrade. U prilog takvom mišljenju govore i one vesti u kojima se beleže razna zbivanja u manastiru Studenici, dokaz da ona nije sasvim opustela i da se u nju, već prvom prilikom, vraćao uobičajeni manastirski život. Razume se da to stanje svedoči i o neverovatnoj upornosti srpskih monaha da očuvaju duhovni život u manastirima svoga postriga, a te njihove veze nisu raskinule ni brojne seobe do kojih dolazi usled čestih ratova i nesreća koje ih redovno prate.
 
Ako je prvo razdoblje u opstanku manastira Studenice bilo sadržajno, slično se može reći za njeno drugo razdoblje koje je omeđeno od kraja XVII vеka pa sve do kraja XVIII veka. Bilo je to izuzetno burno razdoblje ne samo srpske već i evropske istorije, kada su srpski narod i njegova predvodnička crkva došli u dodir sa jednom drugačijom, novom civilizacijom, uslovno je nazovimo baroknom, i sa ustrojstvom jedne zapadnoevropske apsolutističke države kakva je bila Habsburško carstvo. Bilo je to vreme kada je Austrija izrasla u veliku silu tadašnje Evrope i posle turske opsade Beča 1683. godine bila primorana da zapadnu, evropsku civilizaciju brani od opasne turske prodornosti. Za srpski narod od posebne je važnosti razdoblje koje traje od Požarevačkog do Beogradskog mira, tj. od 1717. do 1739, kada je Austrija zavladala Beogradom i severnom Srbijom. Tada je, 25. juna 1717. godine, još u svom beogradskom logoru, princ Evgenije Savojski, kao vrhovni komandant austrijske vojske koja je porazila Turke, izdao manastiru Studenici jedno zaštitno pismo, tzv. Salva Gardija, u kome naređuje da se od manastira ništa ne uzima za potrebe vojske. Izdanje ovog zaštitnog pisma nikako nije slučajno i ono je svakako u vezi sa falsifikovanom osnivačkom poveljom Stevana Nemanje, čiji original je, kao što kazuje i njen kasniji prepis, bio ispisan na crkvenom zidu, kao što je to slučaj sa žičkom i gračaničkom poveljom. Kako je original osnivačke povelje propao u toku vekova, bilo je potrebno da se i pred novim, austrijskim vlastima dokumentima dokaže pravo na manastirski posed, a time ozakone i ostaci nekadašnjeg studeničkog vlastelinstva, o čemu je pisao S. Ćirković.¹⁹ Uostalom, treba se setiti i onih nevolja fruškogorskih manastira sa novom austrijskom vlašću posle povlačenja Turaka iz Srema 1716. godine, kada su spaljene originalne manastirske povelje, Krušedola na primer, što je znatno otežalo dokazivanje o njihovom stvarnom posedu.
 
Napuštanje Srbije od Austrijanaca izazvalo je novu seobu Srba pod patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem. Ali, za razliku od prve seobe, ova, druga, izvršena je u sasvim izmenjenim uslovima, jer su ranije preseljeni Srbi već stekli i svoju novu crkvenu organizaciju pod imenom Krušedolska, a od 1716. Karlovačku mitropoliju sa sedištem u Sremskim Karlovcima. Upravo toj organizaciji bilo je određeno da vodi borbu sa državnim vlastima u Beču oko priznavanja privilegovanog položaja srpskog naroda u Austrijskoj imperiji, koja je često dobijala i karakter borbe za opstanak. Otuda ne iznenađuje ni činjenica da su srpski jerarsi, kao glavni i presudni predstavnici našega društva, u odbrani srpskih privilegija posezali za svim istorijskim dokazima kojima su mogli da potkrepe i utvrde sve svoje zahteve upućene carskom dvoru, koji su proveravani u raznim telima dobro ustrojene carske administracije. Bez sumnje, dokazi koje su oni podnosili bili su oslonjeni na tekstove u crkvenoj funkciji, na službe Srbima svetiteljima, carostavnike, letopise, žitija, sve tekstove u kojima čisto istorijska naracija nije imala prvorazredni značaj. Ali, svi oni prethodni procesi na Balkanu, koji su se odvijali u starim, a sada napuštenim krajevima, posebno u staroj Hercegovini, od kraja XVI veka pa dalje sigurno su vodili ka velikoj ideji obnavljanja srpske države. Takav podsticaj mogla je dati i knjiga Kraljevstvo Slovena koju je 1601. u Pezaru objavio dubrovački opat Mavro Orbin. Iz sličnih ideja rađaju se i tzv. Ilirski grbovnici koji su, opet, na svoj način, vaskrsavali sećanje na srednjovekovne države, na Srbiju i Bosnu. A kada su se i ratni ciljevi Austrije da ovlada celim Ilirikom, tj. Balkanom, poistovetili sa oslobodilačkim težnjama porobljenih naroda, bilo je prirodno da se kod Srba pojavi i glavni nosilac ideje o obnovljenoj srpskoj državi. Bio je to grof Đorđe Branković, lažni potomak smederevskih Brankovića i samozvani despot celog Ilirika. Obrazovan, a fanatično odan ovoj ideji, Branković je došao u sukob sa austrijskim državnim vlastima, koje su ga napokon internirale u gradu Egeru u Sudetskoj oblasti, gde je i umro. Pa ipak, u tmurnim danima svoga progonstva, grof Đorđe Branković je stigao da napiše i svoje Hronike, po obimu zamašno delo istorijskog sadržaja, postavši tako i rodonačelnik one istorije koja je već uveliko odvojena od ranijih tekstova u kojima je preovladavalo njeno crkveno tumačenje. Upravo ove Brankovićeve Hronike izvršile su kod Srba u 18. veku veliki uticaj na dalje jačanje moderne srpske nacionalne svesti.

_______________

⁰¹ Vojislav J. Đurić. Manastir Studenica — skinija srpskog naroda. U knjizi: Blago manastira Studenice. Katalog 63, Galerija SANU, Beograd 1988.
⁰² Beograd, 1992.
⁰³ Đurić, nd. 17
⁰⁴ isto
⁰⁵ Isto
⁰⁶ Jov. N. Tomić , Pećki patrijarh Jovan, Zemun 1903,117.
⁰⁷ Milorad Lazić , Sriska kultna estetika XIII veka: Analiza najstarije službe svetog Save, Beograd 1996, 135.
⁰⁸ Isto, 83.
⁰⁹ Isto, 90.
¹⁰ Petković, n.d., 5.
¹¹ N. Kapterev, Приъздъ в Москву за милостынею сербскихъ  иерарховъ... Moskva 1891, 509.
¹² Isto.
¹³ Isto.
¹⁴ Isto.
¹⁵ Isto.
¹⁶ Petković, 5.
¹⁷ Isto, 6.
¹⁸ Isto, 7.
¹⁹ Sima Ćirković, Studenička povelja i studeničko vlastelinstvo, Zbornik filozofskog fakulteta, knj. XII—1. Spomenica Georgija Ostrogorskog, Beograd 1974, 318.

[Angelina]

**
nastavak

Povlačenje Austrijanaca iz Srbije 1739. ponovo je podelilo srpski narod na dve državne granice. Međutim, svi društveni i politički procesi koji su se dešavali kod prekosavskih Srba jasno svedoče o sve razvijenijoj nacionalnoj svesti i, razume se, i o njenom sve osmišljenijem potvrđivanju. Tome služi i potreba da se što uspešnije premosti i prevaziđe novoustanovljena državna granica, sve ono što je cepalo i delilo srpsko nacionalno biće. Tako se i moglo desiti da je u Karlovačkoj mitropoliji postepeno izgrađivan ceo jedan nacionalni program, čije tvorce treba tražiti u krugu patrijarha Arsenija IV Jovanovića, kome su pripadali bivši dečanski monah Jovan Georgijević, kasnije episkop i mitropolit, i Pavle Nenadović, episkop karlštadski i kasniji mitropolit karlovački. Suština svih njihovih nastojanja bila je da se preko pitanja crkvene administracije u novim uslovima osigura nacionalno jedinstvo, a svi politički razjedinjeni delovi srpskog naroda povežu što čvršćim duhovnim jedinstvom, kao preduslov za bilo kakvo političko povezivanje. Za taj poduhvat Arsenije IV bio je svakako najpodesnija ličnost. Još kao raški mitropolit stigao je on 1721. iz Turske, tačnije Novog Pazara, u Osek, odakle ga je proterao komandant Slavonije general Maksimilijan fon Petraš, o čemu je izvestio Dvorski savet, a ovaj već 9. avgusta odobrio njegov čin.²⁰ I Arsenije IV Jovanović je, kao bivši dečanski monah, a kasniji raški mitropolit i pećki patrijarh, tačno procenio svu duhovnu snagu koju su predstavljals zadužbine srpskih srednjovekovnih vladara, Dečana, Pećke patrijaršije i manastira Studenice. Otuda ne iznenađuje što je upravo Arsenije IV, poručio 1733. u Beču jedan bakrorez sa izgledom manastira Studenice, obogativši ovu vedutu i posebno naglašenim političkim programom. Taj program odnosi se na predstave loze Nemanjine, prve u 18. veku, na kompoziciju sv. Sava sa srpskim svetiteljima doma Nemanjina, koju će 1741. godine ponoviti u Beču Hristofor Žefarović, a posebno na barokni pano sa medaljonima heraldičke sadržine i jasnim podsećanjem na zemlje celog Ilirika. I tu ideju iskazaće 1741. i tzv. Stematografija koju je za potrebe Karlovačkog mitropolijskog dvora izrezao u Beču Hristofor Žefarović. Nikako slučajno, upravo veduta manastira Studenice izabrana je da bude i prva likovna ilustracija onih ideoloških kretanja koja su obeležila prvu polovinu 18. veka. Međutim, odskora, zahvaljujući Slavku Gavriloviću, poznat je i jedan memorandom patrijarha Arsenija IV, Šakabente, koji je on 1736. ili početkom 1737. godine, dakle još iz Peći, uputio caru Karlu VI.
 
Po oceni Slavka Gavrilovića, reč je o "najznačajnijem programsko-političkom spisu srpske istorije iz prve polovins 18. veka".²¹ čija se suština svodi na predlog "da Srbija bude vezalna država prema Austriji sa organima vrhovne državne vlasti, gradskim i seoskim vlastima, plaćanjem danka odsekom i skoro nezavisnom narodnom vojskom, samostalnom crkvom, kompletnim školstvom i narodom neopterećnim većim dažbinama" U istom memorandumu patrijarh je predlagao da se u Beču, poput Ugarske i Erdeljske dvorske kancelarije, osnuje srpska pridvorna kancelarija i postavi veza: vrhovni tribunal-kancelarija-vladar".²³ Tek 1745. godine carica Marija Terezija ustrojila je Ilirsku dvorsku deputaciju kao visoku političku ustanovu u Beču i izjednačila je po važnosti s drugim dvorsknm kancelarijama.²⁴ Bez obzira na sve prepreke, ovo "svojevrsno ministarstvo za srpske poslove doprinelo je daljem potvrđivanju nacionadne i verske samosvssti kod srpskog naroda".²⁵ Otuda ne iznenađuje ni činjenica da se baš patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta, uz pomoć svojih saradnika episkopa Pavla Nenadovića i Jovana Georgijevića, poručio kod igumana Konstantina da prepiše Hronike grofa Đorđa Brinkovića. Ovaj zamašni posao započeo je iguman Konstantin u Pešti 1742. godine, a završio ga je 1748. godine u manastiru Studenici. U pogovoru svoga prepisa pet knjiga Brankovićevih Hronika iguman Konstantin je obrazložio patrijarhove pobude za ovaj poduhvat. Arhiepiskop pećki i patrijarh svih Srba, Bugara i celoga Ilirika, kako ga tituliše, oduševio se letopisnom i istorijskom slavenosrbskom knjigom, "vozsija v srdci jego svet blagodati božija o letopisanoj i istorijalnoj knjigi slavenoserpskoj", koju je napisao Georgije drugi Branković, pa je naredio da se prepiše. Na kraju svoga pogovora iguman Konstantin iznosi "i osnovnu ideju istorijskog kontinuiteta koju Hronike treba da potvrde. One se prepisuju u pohvalu, čast i slavu Bogu, Bogorodici, Simeonu i Simonu, srpskim prosvetiteljima i drugim ljudima otečestva našeg i svim svetim".²⁶ Najzad, u Studenici je u periodu od 1751. i 1757—1760. prepisan i jedan Zbornik žitija za vreme arhimandrita Konstantina i igumana Kir Ruvima. Ovaj izuzetno važan rukopis, — danas u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu — sastavljen je od tri zasebna dela. U njemu je jedini za sada poznati, očuvani prepis studeničkog tipika sa Žitijem Simeona Nemanje, delovima iz Života kraljeva i arhiepiskopa srpskih Danila II i rodoslovom. Na prva dva mesta, danas nestala, nalazili su se: venac od grbova srpskih zemalja s vladalačkim pomenikom i molitva sv. Bogorodici za caricu Jelisavetu Petrovnu, kneza Petra Teodoroviča, kneginju Jekatarinu Aleksandrovnu, "cara našeg Franciska Prvog", patrijarha, episkopa, itd.²⁷
 
Sasvim jasno, sve ove vesti ne mogu da iscrpe osnovni zadatak ovog saopštenja da u potpunosti prikažu Studenicu u istoriji srpskog naroda. To se pre svega odnosi na svakodnevni manastirski život. Štaviše, uprkos burnim decenijama u manastir pristižu putnici-namernici, još uvek se pišu knjige, iako se ne može tvrditi da je reč o jednoj pravoj skriptoriji, a ne zamire ni građevinska delatnost. Tako, od pomoći koja je poslata iz Rusije, pokrivena je 1762. godine studenička crkva,²⁸ a 1773. manastir je dobio i jedan turski ferman kojim se priznaju njegove stare privilegije.²⁹ Iz 1777. potiče ferman sultana Abdula Hamida I, koji, na molbu studeničkih monaha, potvrđuje njihvo pravo na neka imanja bez plaćanja desetine. Uvidom u carsku riznicu utvrđeno je da je studeničkom igumanu Maksimu izdat carski berat kao odgajivaču carskih sokolova.³⁰ Izgleda da su studeničani dobro znali vrednost svojih povelja, jer su one u vreme austro-turskog rata 1737. blagovremeno sklonjene u Sremske Karlovce, gde su čuvane u mitropolijskoj rezidenciji. Tek 7. decembra 1753. one su po spisku predate u Karlovačkoj konzistoriji studeničkom arhimandritu Konstantinu i jeromonahu Ruvimu.³¹ Tom prilikom predat je studenčanima i zlatotkani pokrov koji je 1747. patrijarh Arsenije IV Jovanović darovao za ćivot u kojem su ležale mošti Stevana Prvovenčanog.³²
 
Međutim, i burni događaji pri kraju 18. veka nisu mimoišli ni manastir Studenipu. U Austro-turskom ratu, 1789. godine, bratstvo manastira Studenice prešlo je u Banat noseći sobom i mošti sv. kralja Stevana Prvovenčanog. U prvi mah, za boravište određen im je manastir Vojlovica kod Pančeva. O ovom prenosu moštiju napisao je studenički monah Vićentije Velimirović kratko "skazanije o preneseniju moštiju sv. kralja Stefana iz Studenice u Banat",³³ o čemu postoji i tačan zapis na jednoj ikoni u biblioteci crkveno-školske opštine.³⁴ Mihaljevićev frajkor zauzeo je 11. januara 1790. manastir Studenicu koju je, kratko pre toga opustošio Ahmet, sin Kapetana-paše. Iz logora kod Kolara izdao je 5. septembra pukovnik Mihaljević sa svojim oficirima jedan atestat kojim svedoče o uslugama koje su studenički monasi učinili carskoj vojsci izlažući se neposrednim opasnostima.³⁵ U toj svedodžbi, tvrdi Mihaljević, monasi su usled turske osvete izgubili sve svoje imanje, a manastir su napustili ponevši sobom mošti sv. Kralja. O teškom stanju u Beogradskom pašaluku svedoči i predstavka koju su stanovnici raznih mesta u Srbiji 24. avgusta 1790. uputili Temišvarskom saboru. O njihovom očajanju svedoči i njihova izjava da su spremni, ukoliko im se ne pomogne, da se bore, jer je bolje da "kao junaci izginu, nego da ih kao stoku poseku neprijatelji".³⁶ Na prvom mestu ovu je predstavku potpisao studenički arhimandrit Vasilije Radosavljević sa ostalom bratijom.
 
Svakako da su turske vlasti posle zaključenja Svištovskog mira 1791. ipak bile primorane da olakšaju položaj svojih podanika u Beogradskom pašaluku. Tako je sultan već 16. februara 1794. izdao ferman kojim se potvrđuje ranija doneta odluka o podizanju i obnavljanju crkava.³⁷ Te olakšice svakako su iskoristili i studeničani, jer već 8. jula 1799, kako je zabeleženo u jednoj buruntiji, naznačeno je komisijskim pregledom što je u manastiru Studenici opravljeno.³⁸
 
Godinu dana ranije, 1798, radi dobijanja fermana za opravku Studenice, išao je u Carigrad jeromonah studenički Teodosije.³⁹ Sigurno je da su turske vlasti odobrile opravke u manastiru, jer je 1800. dolazio u Studenicu mitropolit Janićije da razgleda radove.⁴⁰ Izgleda da je reč o većim opravkama, jer su se studeničani uputili na razne strane kako bi prikupili potrebna sredstva, zadužujući se i kod Hilandara.
 
Već sam početak XIX veka obeležio je novi, treći period u životu manastira Studenice. Burne godine Prvog srpskog ustanka nisu mimoišle ni manastir Studenicu. Već 1805. godine Turci su spalili manastir, ali su pre toga monasi preneli mošti sv. Kralja Stevana Prvovenčanog u manastir Vraćevšnicu.⁴¹ U tim ustaničkim danima u manastiru je bio arhimandrit Melentije Nikšić, koji je u vreme kneza Miloša posvećen za šabačkog episkopa, a 1816. godine je ubijen po njegovom nalogu. Nakon sloma Prvog srpskog ustanka 1813. godine, Turci su zapalili manastir Studenicu, ali ni ova nova oštećenja nisu presudno uticala na njegovu obnovu. Jer, već 1814. manastir je dobio turski ferman kojim se manastiru Studenici pod upravom igumana Samuila utvrđuju međe njegove zemlje.
 
Međutim, daleko najvažniji događaji vezani su u prvoj polovini 18. veka za manastir Studenicu. To se, pre svega, odnosi na nove, snažne podsticaje kojima je podržan kult sv. Kralja, čije su mošti 1813. prenete na austrijsko državno područje. Još u punom zamahu Karađorđevog ustanka uočljiva je velika pažnja koju su Sovjet, a posebno i sam vožd Karađorđe, iskazivali prema moštima prvovenčanog srpskog kralja. Štaviše, nije preterano reći da je reč o nameri da se u obnovljenoj srpskoj državi ustroji i pravi državni kult. To potvrđuje i lična ratna zastava vožda Karađorđa, na čijoj je jednoj strani bio naslikan lik sv. Stevana Prvovenčanog.⁴² Otuda ne iznenađuje ni zahtev kneza Miloša iz 1815. da se izbegli studenički monasi iz manastira Feneka, zajedno sa moštima sv. Kralja, vrate u Srbiju, što bi u narodu učinilo snažan utisak. I doista, te godine, 28. decembra, došli su studeničani sa moštima sv. Kralja u Srbiju, a smešteni su privremeno u manastiru Kaleniću. Koliko je državna vlast poluvazalne Kneževine Srbije visoko ocenila značaj državnog kulta sv. Kralja svedoči i namera kneza Miloša da se sv. Kralj što svečanije prenese u manastiru Studenicu. "Pokraj koeg prenosa i pratnje i On sam u čislu i svite svoe i u čislu vozljubljenog naroda njegovog do manastira Studenice ići će", kako je 12. septembra Jovan T. Obrenović pismeno izvestio starešinu sreza užičkog, polukapetana Antonija Neškovića.⁴³ Na osnovu sačuvanih dokumenata može se zaključiti da je namera kneza Miloša bila da se taj čin obavi na "toržestven način". Ceremonija prenosa predvidela je do sitnica gde će pojedine narodne starešine i kmetovi sačekivati povorku i koliko će u njoj sudelovati. Iako je knez Miloš u celosti zamislio ovu državnu svečanost i njen raspored, ipak, on u njoj nije sudelovao, jer je 1839. godine bio primoran da napusti Srbiju, a ceremonija je ipak održana, ali bez njegovog učešća. O ovom činu opširnije je pisao M. Đ. Milićević u svojoj monografiji: Manasšir Kalenić.⁴⁴ S tim događajem je u vezi i prepečaćenje stare bakrorezne ploče manastira Studenice iz 1733. godine. Učinjeno je to 1739, s "blagoslovom srpskog mitropolita Petra i nastojanijem Popečiteljstva pravosuđa i prosveštenja, pri studeničkom arhimandritu Gavrilu i igumanu Vićentiju".⁴⁵ Međutim, uprkos promenama, u Srbiji i nezavisno od dinastičke smene, nova vlast iskazivala je svoju brigu i staranje da se i dalje održi kult sv. Kralja. To je i podstaklo kneginju Persidu Karađorđević da 1853. pokloni Studenici skupoceni srebrnim pločama okovani ćivot, rad bečkog zlatara Vincenca Kanclera, u kojem i danas počivaju njegove mošti. U ovom razdoblju pomena je vredna i velika, na žalost, potpuno neuspela, obnova starog živopisa i kubeta na velikoj crkvi, koju su izveli seoski majstori, a u tom izgledu Studenica je dočekala vreme posle II svetskog rata, kada su u manastiru izvršeni obimni konzervatorski radovi koji i danas traju.
 
Već odavno je uočena činjenica da je i srpsko narodno pesništvo, podstaknuto svakako kakvim književnim izvorom, unosilo u svoj sadržaj i podsećanje na naše staro zadužbinarstvo, posebno na ono koje pripada razdoblju nemanjićke vlasti. S pravom je Vuk Karadžić u svom spisu: Geografičesko-statističesko opisanije Srbije⁴⁶ rekao: "Namastiri su ovi, ili same zidine njiove, jedini ostaci i spomenici stare srpske sile i gospodstva. Studenica i Dečani mogu se isporediti s prvim rišćanskim namastirima u Evropi; a za same razvaline Žiče i Manasije sami Turci kažu, da su znaci koji svjedoče, da su Srbi negdi imali careve i kraljeve".
 
Međutim, manastiri naši i njihova sudbina ušli su i u umetničko pesništvo, a njihov deseterački oblik svakako je preuzet iz narodnog. Možda najznačajnije delo te vrste štampao je šabački episkop Gerasim Georgijević u knjizi Знаменити догађаји новие србске историе на кратко у везаномъ и простомъ слогу (Beograd 1838). Prvi deo ove hronike pod naslovom: "Сказание о падению разорению свете обители Студенице" posvećen je burnim događajima Prvog srpskog ustanka i u njemu je, kako je poznato, bio obuhvaćen i manastir Studenica. Za Studenicu Georgijević, i sam nekadašnji postriženik ovog manastira, kaže:

"Ту и наша Студеница славна
 кою данасъ ево я спомин мь,
 плачући ой догађае пишем
 Еръ е она, мила мени майка,
 свой Сербiи и майка и ћаба,
 саграђена одь мермер' камена
 и дивотомь свакомь украшена.
 Када помислимь каква и i' нѣгда была,
 како ли е сада порушена,
 горко тужимь и у срцу трунемь..."

Svakako, pada u oči da Georgijević do detalja i sasvim verno kazuje sva zbivanja u Prvom srpskom ustanku, sve do njegovog sloma i prelaska studeničkih monaha iz manastira Vraćevšnice u Austriju, zajedno sa moštima sv. Kralja. Potpunije o tom događaju Georgijević je pevao u "vtorom skazanju". U odeljku "plač ondašnji Serbie" opisan je dolazak studeničana sa ćivotom sv. Kralja u manastir Fenek, gde su smešteni prema odluci mitropolita Stratimirovića:

"Молбу намь е одма испунiо,
 и маанстир Фенек обећао,
 а у нѣму десеть свештеника
 Хранителы остану ћивота...",

a odmah zatim, po njegovom naređenju, izvršen je i popis svih predmeta koje su studenički kaluđeri sobom poneli prilikom napuštanja Srbije. Sve te događaje opevao je "grešni jeromonah Gerasim Studeničanin u manastiru Voljavči 6. jula 1814. godine".
 
Najzad, Gerasim Georgijević je posebnu pažnju ovom događaju posvetio u Posveti o postavljenju Miloša Obrenovića za knjaza i gospodara Srbije i povratku mošti svetoгa Kralja iz Cesarije u manastir Kalenić, istinit dogaђaj koji se desio 1815. godine.
 
Iako je pesnički izraz Gerasima Georgijevića doista skroman, jer on neprestano pokušava da što vernije sledi duh narodne pesme, ipak, vrednost ovog speva prvenstveno leži u njegovoj istorijskoj verodostojnosti i hroničarskoj potpunosti. Kao takav on se može smatrati dobrim izvornim svedočanstvom za istoriju Prvog srpskog ustanka.
 
Skromnih umetničkih vrednosti, ali veoma zanimljiva zbog sadržaja svakako je i knjižica: Пѣсн на похвалъ в србскимь светительима и манастирима: "Студеници, Патриаршіи пећской и Високимь Дечаними" коју је саставио Антим Радојковић, јеромонах из Патријаршије, а штампано трошком манастирским при туману Хрисантију Јанковићу у Београду 1853. године. Тамо се за Студеницу каже:

"Имашъ цркву првосаздану
 Студеницу, прекрасну Лавру,
 иошъ одъ првогъ, цара ограђен,
 о коима су добри гласи проношени
 ................................................
   
pa dalje:

 И прекрасно еси украшена
 живописомъ и белимъ каменомъ.
 Ма и ты си славный храмъ названый
 Успеniе Божiе Матере,

I dok je duhovni život u manastiru Studenici tokom 19. veka i dalje tekao uz kult sv. Kralja, novo je vreme donelo i neke bitne promene. One se pre svega odnose na naučno otkriće manastira Studenice, koja je već od sredine 19. veka počela da privlači radoznale putnike, strane i domaće, koji su sa raznih strana pohrlili privučeni neobičnom lepotom ovoga manastira. Kratko rečeno, započelo je njeno svestrano proučavanje, a broj onih koji su pisali o Studenici zaista je upečatljiv. O tome svedoči i savesno urađena bibliografija koju je Bojana Melcer znalački uradila i priložila uz katalog izložbe: "Blago manastira Studenice". Njenu posebnu vrednost svakako čini i sistematizacija po pojedinim oblastima koju je ona izvršila. Među njima od velike su vrednosti one bibliografske jedinice koje se odnose na Studenicu u opštim delima o srednjovekovnoj umetnosti, a među njihovim pionirima svakako treba spomenuti Austrijanca Feliksa Kanica, Rusa P. Pokriškina, Engleza Tomas Graham Džeksona, Francuze Šarl Dila i Gabrijel Mijea, Nemca Daniel fon Kelna, a od domaćih Mihaila Valtrovića, Dragišu Milutinovića, Božidara Nikolajevića, Dragomira Petronijevića i Vladimira R. Petkovića.
 
I u periodu posle Drugog svetskog rata još snažnije je porastao naučni interes za manastir Studenicu, čemu su u velikoj meri doprineli naši konzervatori, istoričari umetnosti, istoričari književnosti i teolozi. Iz njihovih vrednih radova izranja iz vekovne tame i jedan novi lik manastira Studenice. Međutim, veliki deo ovih laičkih napora, kolikogod bili sadržajni, ne bi imao svoju punu vrednost da u Studenici, već vekovima, neprekinuto ne traje njen unutrašnji duhovni život, koji održavahu i danas održavaju sami monasi. Jer, monasi su najveći čuvari manastira Studenice. Njihovo življenje po svetosavskom studeničkom tipiku donosi ovom manastiru ono duhovno spokojstvo koje se rađa u monaškom podvizivanju, kada se osvajaju i stiču duhovne vrednosti koje se ne mogu meriti onim merilima koje surovo i bahato propisuje ovaj varljivi i opaki svet, poredak bez ljubavi, pravog milosrđa, svet lažnih proroka, podmuklih privida i čovekove otuđenosti. Taj ružni svet biće izmenjen i pobeđen jedino ako se odbrane i sačuvaju vrednosti koje izranjaju iz neprolazne duhovne lepote.
 
Završiću navođenjem pesme u drugom ipokoju, glas 8, službe sv. Savi kad se peva: "Srpskom otačastvu svetilnik, bogozračnim lučama ljude svoje prosveštavaš. Sada prosveti tvoja čeda koja ti poštuju uspenije. Moli nam odozgo oproštenje grehova".

Dejan Medaković

___________

²⁰ Slavko Gavrilović, Sriski nacionalni program patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente iz 1736/37. godine. Zbornik Matice srpske za istoriju 49/1994.
²¹ Gavrilović, 40.
²² Isto, 41.
²³ Isto
²⁴ S. Gavrilović, Ilirska dvorska kancealrija u Beču (1791—1792), Zbornik MS za istoriju, sv. 49, 1994, 9.
²⁵ Gavrilović, Ilirska dvorska kancelarija, 9.
²⁶ Nadežda Sindik , Katalog-Bibliošeka. U knjizi: Blago manastira Studenice,
²⁷ N. Sindik, 215.
²⁰ Petković,10.
²⁹ Isto, 11.
³⁰ Mirjana Šakota, Studenička Riznica, Beograd 1988, 254.
³¹ V. Srpski Sion 1904, br. 23, str. 667.
³² Isto, 194.
³³ Drag. Pavlović, Vićentije Rakić, Glasnik IDNS, 1936, 369—370.
³⁴ Ljub. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, knj. V, br. 8734.
³⁵ Dušan Pantelić, Beogradski pašaluk posle Svištovskog mira 1791—1794, Beograd 1927, 197—98.
³⁶ Isto, 185—186.
³⁷ Isto, 146—147.
³⁸ Petković, n.d., 12.
³⁹ Petković, n.d., 12.
⁴⁰ Isto.
⁴¹ D.R. "Kad su prenesene sv. motiii kralja Stevana Simeona monaha iz Vraćevšnice u Fenek i iz njega natrag u Srbiju? Javor god. 1887, br. 41 i 42. 645—646; Dr. St. Stanojević, Mošti Stevana Prvovenčanog u Vojvodini, GIDNS, sv. 1, knj. III, Novi Sad 1930, 50—65.
⁴² Dragana Samardžić, Vojne zastave Srba do 1918, Beograd 1983, 39, sl. 5 i 6.
⁴³ Jovan M. Popović, Miloš Veliki u službi svoje otadžbine, Beograd 1900,110—111.

ČLANCI I RASPRAVE
UDK 726.7:930.85(497.11)

[Angelina]

**

MANASTIR  STUDENICA

Sarkofag Ane Nemanjić (u monaštvu prepodobna Anastasija), supruge Stefana Nemanje, velikog župana, majke Vukana, Stefana i Rastka, nalazi se u Bogorodičinoj crkvi manastira Studenica, kraj oltara.

Vojislav Bilbija (1942), protojerej (tada đakon), stomatolog, vajar, slikar, guslar i pojac, radio je na kivotu za mošti svete Anastasije od 1992. do 1996. godine (1260 dana) u suzama i znoju. Kivot je urađen od najplemenitijeg pozlaćenog srebra i ukrašen draguljima.

[Angelina]

**

OSAM VEKOVA MANASTIRA STUDENICA

(pre osam vekova se Nemanja zakaluđerio, dobio monaško ime Simeon, po smrti-mirotočivi, prvi srpski svetac)
 
Kada je Stefan Nemanja (1168—1196), čovek izvanredne snage i lepote, ponosit i tragičan "opasni poglavica pobunjenih Avara" kako kazuju vizantijski izvori, stupio na istorijsku scenu, u centralnim oblastima nesigurne i podeljene raške zemlje strujali su tanani i isprekidani umetnički tokovi pokretani iz snažnih i dugovečnih vizantijskih vrela, ali bez dovoljno podsticaja još neoformljene dvorske sredine. Ličnim sposobnostima predodređen za čelnika u mladoj srpskoj državi, veliki župan postaje prvi vladar koji će svojim zadužbinama utemeljiti veličinu monumentalnog građenja i u velikoj meri preko svojih naslednika odrediti puteve razvitka potonje svekolike srpske umetnosti. Manastir Studenicu — treću po redu zadužbinu, Nemanja je podigao među zelenim bregovima podno mermernobelog Radočela, na levoj obali bistre istoimene reke. Da bi savremenicima i budućim pokolenjima ostavio trajni beleg izuzetne ličnosti, on se s dovoljno mašte i donatorskog iskustva potrudio da za građenje i mramorno ukrašavanje Bogorodične crkve dovede u to doba najbolje majstore iz krajeva gde se dugo i vešto gradilo. Za nešto više od jedne decenije (1183—1195) uobličena je tako najlepša građevina u srpskoj srednjovekovnoj ahritekturi, koja će postati i dugo ostati nedostižan i neponovljiv uzor u našem crkvenom graditeljstvu. Četiri decenije docnije Nemanjin unuk kralj Radoslav dozidaće prostranu spoljašnju pripratu poštujući lepotu i vrednost dela svog uglednom prethodnika.
 
Stefan Nemanja nije stigao da za života svoju velelepnu zadužbinu odslika freskama. Učinili su to njegovi sinovi za vlade najstarijeg — velikog kneza Vukana 1208/9 godine. U živopisanju hrama, odnosno izboru majstora, tematike fresaka i ispisivanju signatura kao i duhovnom ustrojstvu manastira, najveći udeo je izgleda imao sveti Sava, tadašnji studenički arhimandrit o čijem velikom delu i zaslugama u sticanju nezavisnosti srpske crkve nije potrebno govoriti.

OTMENI I ŽIVI OBLICI
 
Za proteklih osam vekova u studeničkom manastiru koji je postao najuglednije i najveće žarište duhovnog, kulturnog i književnog života, povremeno se odvijala intenzivna graditeljska i umetnička delatnost. Gradili su se hramovi, trpezarije, konaci, ćelije, kule; oslikale se freske i ikone; pisali se originalni književni sastavi, prepisivali i ukrašavali rukopisi; stvarala dela primenjene umetnosti i zanatstva, brižljivo se čuvale i bogatile riznica i biblioteka. Sve se to zbivalo u vreme kada su dopuštale političke, kulturne i ekonomske prilike. U doba turske vlasti manastir je više puta stradao, ali je uvek nalazio snage da se vaspostavi ugašeni život i da se u retkim prilikama ponovo oživi umetnička aktivnost pa čak i da se 1569. godine izvrši velika obnova živopisa u Nemanjinoj crkvi. Od nekadašnjih 13 crkava koliko ih je bilo u drugoj polovini XVII veka, danas je u celini sačuvano samo tri: Bogorodična, Kraljeva crkva i hram Sv. Nikole. Savina trpezarija i ulazna kula iz XIII veka sa navedenim crkvama čine najstarije i dobro očuvano srednjevekovno jezgro manastirskog kompleksa čijoj se zaštiti posvećuje najveća moguća pažnja.
 
Istorija umetnosti danas je ovladala samo delom znanja o složenom umetničkom organizmu brojnih studeničkih spomenika. Nepovratno iščezli pisani podaci, oštećene ili tragično uništene umetničke celine, otuđene i zauvek stradale raznovrsne tvorevine, lišavaju nas mogućnosti da uspostavimo sigurniju predstavu o vaskolikom umetničkom i kulturnom blagu Studenice, nastalom ili sabranom u krilu ovog snažnog duhovnog, umetničkog i kulturnog središta.

Blagodareći dugogodišnjim istraživanjima, manastir Studenica je pravashodno kao umetnički spomenik u svim svojim kreativnim slojevima i bitnim istorijsko-umetničkim određenjima relativno dobro osvetljeno delo, uprkos tome što su još mnoga pitanja ostala otvorena. Nauka, međutim, nema nikakvih dilema u pogledu opšteprihvaćene ocene da je Studenica blistav spomenik ne samo stare srpske umetnosti i kulture, već i spomenik koji je zbog univerzalnih vrednosti dostojan da se nađe na spisku svetske kulturne baštine.
 
Sa stanovišta istorije arhitekture Bogorodična crkva predstavlja pravo malo remek-delo originalne simbioze vizantijskog prostornog sklopa i romanske spoljašnje obrade građevine. U spoju dva graditeljska shvatanja ostvarena je građevina skladnih i plemenitih proporcija sa otmenim i živim oblicima, koji celini daju svojstva osobene plastične izražajnosti. Mermerni klesani ukrasi na zapadndom i južnom portalu, istočnoj trifori i drugim delovima crkve — proizvod su vrskih i iskusnih umetnika vaspitavanih na tradicijama južnoitalijanskih skulptorskih radionica. Po opštoj arhitektonskoj zamisli i ukupnoj realizaciji, Bogorodična crkva se svrstava u najviši rang spomenika tzv. raške graditeljske škole.
 
Studeničke zidne slike iz 1208/9. uzdižu ovaj spomenik na jedno od najviših mesta u celokupnom vizantijskom fresko-slikarstvu ovog vremena, a u istoriji srpske srednjovekovne umetnosti otvaraju sasvim novo poglavlje. Freske Nemanjinog mauzoleja sasvim novim stilskim odlikama visoke umetničke vrednosti odlučno napuštaju komplikovani graficizam naglašeno osećajne i već iživele komninske umetnosti. Usvajajući širinu poteza i jednostavnost obrade svetiteljskih likova pri čemu iščezava njihova portretska konkretizacija za račun mirne, apstraktne i primetno svečane monumentalnosti, nepoznati studenički majstori postavljaju temelj nove umetnosti na raškim prostorima. Uvođenje natpisa na srpskom jeziku, slikanje tema iz srpske istorije i tek nastale književnosti kao i uobličavanje izvesnih autohtonih osobenosti, čine studeničke freske umetničkom celinom koja će ostati u osnovi najvažnijeg razvojnog toka srpskog zidnog slikarstva u XIII veku čiji će vrhunac biti mileševske i sopoćanske zidne dekoracije. Nije bez razloga veliki znalac naše stare umetnosti S. Radojčić Studenicu označio kao rodno mesto starog srpskog slikarstva i kao spomenik u kome su sazreli završni oblici rane srpske umetnosti (...).

Radomir Stanić
Srpski Narodni kalendar za prostu 1997. godinu | Priredili Aleksandar Jovanović & Slobodan Čvorović | Čačak