|
Angelina
|
 |
« Odgovor #3 poslato: Jul 07, 2011, 01:48:19 pm » |
|
* LESNOVO U beskrajnim šumama Kozjaka, Zletova i Osogova žive u XI i XII veku, među već pokrštenim Slovenima, sveti pustinjaci: Prohor Pčinjski, Gavrilo Lesnovski i Joakim Osogovski. Skoro kao neka paganska šumska božanstva, ti lokalni sveci plaše i ispravljaju zaostalu seosku okolinu. Više opasni nego blagi, oni u svojim pećinama preživljavaju krize straha, mučeni istim vizijama koje su napastvovale sv. Antonija Pustinjaka. Sva trojica, iscelitelji pobesnelih i ludaka, slično su opisani u njihovim biografijama. Njihovi životi čitaju se skoro kao komentari Bošovih i Brojgelovih slika. Gavrilo Lesnovski, kome je podignut lesnovski manastir, bio je među anahoretima svoga kraja najučeniji; iz ugledne kuće i bogat, on se u mladosti ženi, ostaje udov, podiže manastir u Slavištu kod Krive Palanke, ali se kasnije povlači u planine i posle trideset godina pustinjačkog života, umire u jednoj pećini. I posle trideset godina, već kao u legendi, javlja se sv. Gavrilo u snu jednom Rusu monahu koji je živeo u Sofiji; taj Rus pronalazi mošti Gavrila Lesnovskog i prenosi ih u Lesnovo. Ne zna se tačno kada je osnovan lesnovski manastir i kako su izgledale prve manastirske zgrade. Oko 1330. već je postojala neka crkva sa grobnicom sv. Gavrila. Prvi sigurni istorijski podaci o manastiru spominju se tek oko 1330. godine. Tada jedan stari prepisivač beleži kako je dovršio knjigu "u oblasti ovčepoljskoj, u zemlji zletovskoj, u mestu Lesnovu, u manastiru svetog Arhanđela Mihaila, za igumana Teodosija..." Jedanaest godina kasnije, 1341, podigao je u lesnovskom manastiru novu crkvu veliki vojvoda i kasniji despot Jovan Oliver; 1349. godine Oliver je crkvi dozidao pripratu. Uska, visoka građevina, crkva sa jednim kubetom, spolja je jednostavno obrađena — jedino poligonalna apsida sa vitkim prislonjenim stubićima nešto je življe raščlanjena. Pomalo troma arhitektura priprate, sa prostranim kubetom, deluje skoro kao dozidana crkva.
Svemoć tradicije u životu srednjovekovnog istočnog monaštva ispoljila se i u obnovi Lesnova početkom XIV veka. Oživljavajući kult sv. Gavrila Lesnovskog — oko 1330 — lesnovski monasi ne podižu samo novu crkvu svome svetitelju, oni mu ponovo pišu žitije, obnavljajući pri tome i duh onog primitivnog hrišćanstva u kome sveci zadržavaju čudotvornu, zagonetnu moć paganskih vračeva-iscelitelja. Oslanjajući se na starije tekstove, lesnovski pisac i iluminator Stanislav sastavlja 1330. godine novu legendu o manastirskom svecu-čudotvorcu, zadržavajući u njoj neizrecivo živu povezanost fantazije, realizma i simvola. Isti taj duh starinske pobožnosti u kojoj se suprotnosti oštro lome, vlada i u slikarstvu lesnovskog hrama. Veliki praznici, Hristov zemaljski život i čuda Arhanđelova — sve je ispričano pažljivo i preopširno sa detaljima koji pokazuju koliko je slikar uživao u lepotama — i neobičnostima — šarenog evakodnevnog života. Ne mogu se nabrojati svi neočekivani detalji na freskama lesnovske crkve: arapi, gubavci, svirači leuta, žongleri, sav onaj nepobožni svet dobro poznat monasima-lutalicama iz drumskih gostionica. Nezadrživa radoznalost onih koji su osuđeni na usamljenost izbija iz svakog poteza — sve se posmatra intenzivno, izbliza. Čak i kad se u oltaru glavni majstor zaustavi na mističnom liku Hrista "onoga koji jeste", Velikog Arhijereja — najvišeg sveštenika, on sa lupom tačno kopira vez Hristove haljine sa poprsjima apostola u medaljonima. Čudna mešavina temperamenta i neumorne strpljivosti prožima lesnovske slikare, fanatike svoga posla koje ne zamara ni najsitnija tehnika izvođenja. Naivni realizam lesnovskih starijih slikara ima svoju svežu detinju logiku: sitnice su stvarne, celine su fantastične, prostori su proizvoljni, proporcije kolebljive, pokreti često preterani do groteske. To je slikarstvo koje uživa u ilustrovanju čuda.
Sa kojom nepogrešivom sigurnošću nepoznati lesnovski majstor pokazuje potapanje saracenske flote pred Carigradom! Veliki Arhanđeo — zaštitnik sa isukanim mačem, dominira na sceni, a ove ostalo: jedra, izvrnute galije, utopljenici, oni koji su se spasli izbačeni talasima na kamenitu obalu — sve je to natrpano kao u otkosima u ritmu ciklona i pobesnele stihije mora; strahota, naivnim ubedljiva, iskusnim pomalo smešna, pokazana je spontanom iskrenošću koja je slikarski izvedena u jednom dahu.
Prva ekipa lesnovskih slikara koja je živopisala naos, dovršila je svoj posao negde između 1341. i 1346, pre nego što je ktitor Oliver postao despot. Godine 1347. lesnovski manastir postaje sedište novoosnovane episkopije zletovske. Prilikom proglasa carstva, ktitor Oliver postaje "veliki despot". Imućan i ugledan, novi despot, oko 1348. doziđuje manastirskoj crkvi pripratu koju živopiše nova ekipa majstora. Čim je lesnovski manastir, obitelj isposnika, postao crkveno-upravni centar, odmah su se pokazale promene i u novim tendencijama umetnosti koja je ušla u manastir sa došljacima, članovima visokog klira i njihovim pridvornim sveštenstvom. Kontrasti između lesnovskih fresaka u naosu i priprati nisu slučajni, oni pokazuju do koje se mere diferenciralo slikarstvo u određenim slojevima Dušanovog Carstva. Monaška sredina sa svojom arhaičnom egzaltiranom verom isposnika, u tradicijama anahoretstva XI i XII veka, imala je svoje slikarstvo — slično grubim ljudima koji su živeli po zabačenim manastirima. Ti monasi nemilosrdno su opisani u žitijima svojih svetaca. Oni kradu manastirski novac, tuku se u sred crkve na sam praznik "svetoga oca".
Koji su to fizički neukrotivi kolosi bili, najbolje ilustruje jedan detalj iz života sv. Joakima Osogovskog: u nabrajanju nedela kaluđerskih opisuje se neki naročito žestoki ključar koji se toliko opio da su ostala braća morala da ga konopcima privežu za drvo ispred manastira — a on je, nastavlja pisac, zubima pregrizao uže i u bezumlju srušio se u provaliju. Tačno ti kaluđeri koje demoni srebroljupstva, gneva, pijanstva i proždrljivosti muče, koji se bore sa vlastitom neukrotivom prirodom — koji ipak svoj Sizifov posao — obavljaju — ovekovečeni su u slikarstvu lesnovskog naosa. Mahnitom ključaru iz Žitija sasvim je sličan ogromni, teškom batinom premlaćeni monah Mihajlo, koji kao div leži u tamnoj pećini i ispruženih ruku očekuje da mu, uz pomoć Arhanđela, izađu iz usta crni, krilati demoni. To monaštvo skromne kulture i iskrenog ubeđenja imalo je svoje arhaično, izrazito i naivno monumentalno slikarstvo, svoju književnost i svoju fantastičnu inicijalnu ornamentiku koja je naročito cvetala baš u lesnovskoj prepisivačkoj radionici. Sasvim drugu teološku i umetničku kulturu imalo je više sveštenstvo Dušanovog Carstva. Obrazovani prelati, učenici visokih škola i ljubitelji odnegovanog stila renesanse Paleologa, imali su svoje posebne ideale. Novoustoličeni episkopi zletovski i njihovi dvorani, pevači, učitelji i đaci, unose u lesnovski manastir novu umetnost koja se razlikovala i od klasicizma laičke dvorske škole i od naivnog ekspresionizma monaha.
Freske lesnovske priprate predstavljaju — u našoj umetnosti prve polovine XIV veka, klasični primer crkvenog dvorskog slikaretva.
To je umetnost između doterane forme i smišljene sadržine. Mudrost i umerenost caruju u slikanoj dekoraciji lesnovskog narteksa.
Sračunatost lesnovskog klasicizma ispoljila se naročito u pedantnoj simvolici. Izrazito grčka dvosmislenost slike trijumfuje u lesnovskoj priprati: sve je u isti mah i priča i simvol. Ipak, sva mudra teološka spekulacija vešto je i slikovito pokazana. "Izvori mudrosti" velikih crkvenih učitelja živo su ilustrovani kao događaji oko bunara ili na obalama brzih potoka. Stihovi psalama liče na scene iz zoološke bašte i na prizore iz bitaka. Umerenost slikarstva u lesnovskoj priprati i dosta akademizovana objektivnost posmatranja svode fresku često na nivo ilustracije u kojoj motiv postaje važniji od same umetničke ideje. Zahvaljujući jednom detalju na portretu sv. Jovana Zlatoustog, u pandantifu priprate, sačuvao se jedinstveni podatak o teoretskoj osnovi umerenog lesnovskog klasicizma. Sv. Jovan Zlatousti naslikan je sasvim neobično kako deli pouku slikarima; na svitku koji je prebanio preko nulta stoje ispisane reči: "Slikari podražavaju prirodu koja umetnički stvara i razblažuju boje" misli se "vodom mudrosti" koja ističe iz njegovog pisaćeg stola. Stara Aristotelova ideja po kojoj je svaka umetnost podražavanje prirode, ponavlja se i u devizi lesnovskih slikara priprate; prema njihovom ubeđenju sama priroda umetnički stvara i njeni plodovi, suviše opori, moraju se razblažiti razumom. Taj direktni posao temperiranja zaista je i izveden u mudrom slikarstvu dvorskih majstora zletovskih episkopa. U tom otmenom slikarstvu finih proporcija i uravnoteženih kompozicija jedino vojnici i deca imaju nešto življe pokrete; ali su i deca na poznatoj fresci kola strogo ritmički usklađena, skoro kao u koreografskoj stilizaciji narodne igre. Monotone, bez življih akcenata, mlađe lesnovske freske dosta su usamljene u slikarstvu Dušanovih vremena, one deluju naročito strano u ambijentu Lesnova.
Dvorska atmosfera u manastiru pustinjaka bila je kratkog veka. Lesnovo je ostalo rezidencija episkopa samo 34 godine. 1381. (15 avgusta) zletovska episkopija priključena je velbuškoj. Dejanovići koji su nasledili Oliverove oblasti, poklonili su manastir Hilandaru. U panici koja je nastala 1389. posle kosovske katastrofe, kad je počela opšta seoba živih i mrtvih, mošti Gavrila Lesnovskog prenesene su u Trnovo.
U dugim godinama turskog ropstva prilike u manastiru vraćaju se na početne oblike starog primitivnog isposništva. I umetnost koja se održava u manastiru vraća se ranijim uzorcima. Na jednoj lesnovskoj ikoni iz 1626. čuda Arhanđelova direktno su kopirana sa starih fresaka iz naosa. Vraćajući se istim putem u još dublju prošlost, lesnovski prepisivači kopiraju u XVII veku inicijale iz rukopisa XIII i XIV veka. Progonjena, zapuštena i izolovana umetnost vraćala se u svoje detinjstvo da na istom mestu iz koga je potekla izumre posle završenog puta koji je trajao preko pola milenija.Svetozar Radojčić | Beograd 1971 | Monumenta Serbica |
