sledeća tema »

[Angelina]

**

NOVOVEKOVNA UMETNOST

Do pojave baroka, početkom XVIII veka, u srpskoj umetnosti i kulturi nema značajnijeg napretka od vremena pada srpske države. U slikarstvu i arhitekturi se neguje srednjovekovna tradicija i to uglavnom prilikom popravljanja oštećenih spomenika. Posle gašenja vladarske loze, propasti plemićkih porodica i turske okupacije, nema mogućnosti za stvaranje velikih i značajnih umetničkih dela. Glavni oslonac naroda postaje pravoslavna crkva, koja se trudi da očuva svoje posede i kult srpske države. Pod turskom vlašću Srbija i Crna Gora su bile izolovane od Evrope i novih kulturnih i umetničkih pojava koje su se javljale. Ova izolacija traje sve do kraja XVII veka, kada tokom seobe pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem veliki deo naroda prelazi iz Srbije na teritoriju južne Ugarske, današnje Vojvodine i južne Mađarske. U evropskim državama je došlo do velikih promena koje će uticati i na doseljeno srpsko stanovništvo. U katoličkoj crkvi nastaje pokret reformacije i kontrareformacije. Posle velikih geografskih otkrića jačaju zemlje na obalama Atlantika. Feudalno društvo i nasleđe srednjovekovnih država odumire, a javljaju se začeci građanskog društva. U umetnosti se posle renesanse i manirizma javlja novi, barokni stil, koji će biti prihvaćen u celoj Evropi.

Dr R. Bakić • dr V. Đuričković • dr M. Lazić • dr M. Perović • mr M. Arsić • M. Trifunovi

[Angelina]

**

NOVOVEKOVNA UMETNOST

BAROKNA UMETNOST

Prvi kontakti Srba sa barokom su vezani za južnu Rusiju, tada najjaču pravoslavnu zemlju sa kojom je srpska crkva održavala veze. Presudan trenutak za prihvatanje baroka i odbacivanje srednjovekovnog nasleđa je pad Ugarske pod vlast Austrije, u kojoj je barokna umetnost na vrhuncu. Prihvatanje baroka je išlo dosta sporo jer je veliki otpor pružala pravoslavna crkva. To je i razumljivo, jer je barokna umetnost dolazila iz katoličkih zemalja i crkva je smatrala da ta umetnost ne odgovara pravoslavnoj veri i da postoji opasnost od pokrštavanja i prevođenja u katoličanstvo.
 
Najraniji uticaji baroka vide se u arhitekturi. Na teritoriji južne Ugarske su podizane barokne crkve još pre Velike seobe, od strane ranije preseljenih Srba. Georgijevska crkva u Budimu je jedna od najranijih baroknih građevina i ujedno jedna od najlepših. Posle seobe trebalo je obezbediti hramove oko kojih će se okupljati preseljeni narod i koji će očuvati vernike. Kako nije bilo dovoljno sredstava za velike građevinske poduhvate poput onih u srednjovekovnoj Srbiji, kao rešenje se nudila jeftinija i jednostavnija barokna arhitektura. U početku su se starijim građevinama dodavali barokni elementi poput zvonika u svim crkvama Karlovačke mitropolije, zatim barokni prozori, tremovi i kubeta. Krušedolskom manastiru na Fruškoj gori, koji su podigli članovi kuće Brankovića, dodati su barokni zvonik i trem pred crkvom. Značajne građevine toga doba su Katedralna crkva u Sremskim Karlovcima, Saborna i Preobraženska crkva u Sent Andreji, koja je bila jak centar srpske kulture u Ugarskoj. Barokne građevine su zidane od lakšeg materijala nego srednjovekovne, imaju bogato ukrašenu zapadnu fasadu i vrlo često zvonik. Bogata i bujna dekoracija, lomljenje linija i oblika i nagomilavanje dekorativnih elemenata su takođe karakteristični za baroknu arhitekturu. Hramove je podizala crkva od priloga vernika.
 
Sa promenama spoljašnjeg izgleda građevine dolazi do promena i u samoj unutrašnjosti. Fresko-slikarstvo se i dalje neguje (Krušedol, Bođani), ali na značaju dobijaju oltarski prostor i ikonostas. Ikonostas više nije samo pregrada između naosa i oltara, već je postao deo dekoracije. Izuzetno bogato dekorisan, ponekad se podiže do samog krova crkve (ikonostas u Sremskim Karlovcima). Religijske scene na ikonostasima su se nalazile u medaljonima, ponekad nepravilnog oblika, sa raskošnim ivičnim dekorativnim ukrasom. I unutrašnji arhitektonski elementi, poput stubova i samog oltara, su ukrašavani i izrađivani od bojenog mermera ili premazivani zlatnom bojom.

U slikarstvu je proces prihvatanja baroka išao sporije nego u arhitekturi. Razlog očuvanja tradicionalnog srednjovekovnog stila je opet bio strah od katolicizma. Promene u načinu slikanja su bile postepene do polovine XVIII veka. Pojava slikara zanatlija, koji su putovali u grupama i radili na crkvama, dovela je do kompromisa i sve većeg uvođenja baroknih elemenata u crkveno slikarstvo. Najznačajnije osobine baroknog slikarstva su tonsko prikazivanje likova, korišćenje naglašenih odnosa svetlo-tamno, dinamika kompozicije, prisustvo patosa, odnosno dubokog unutrašnjeg doživljaja kod likova. Prilikom oslikavanja crkava značajno je korišćenje iluzionističko-perspektivnog slikarstva. Barok donosi i nove slikarske motive kao što su portret, pejzaž, morski pejzaž sa lukom, scene iz svakodnevnog života, istorijske kompozicije i mrtva priroda.

Najznačajniji slikari — pioniri baroknog stila su Joakim Marković i Stefan Tenecki. Sačuvan je mali broj njihovih dela, ali se zna da su pored ikonopisa radili portrete i mrtve prirode. Njihovi učenici su kasnije odlazili na školovanje u Beč i Veneciju i oni predstavljaju generaciju koja je potpuno raskrstila sa tradicionalnom srednjovekovnom umetnošću. Ovi odlasci na studijska putovanja u inostranstvo su značajni jer su umetnici mogli na izvorištu da posmatraju i prihvataju nove pojave u umetnosti, koje bi kasnije prenosili u domaću sredinu. Posle četiri veka stagnacije ponovo se hvata korak sa savremenim umetničkim tokovima. Veoma je važan rad Hristifora Žefarovića, jer je on u srpsku umetnost uveo bakropis. Do tada se radilo samo u tehnici duboreza. Poznata je njegova Stematografija, u kojoj su otisnuti likovi pojedinih svetitelja i manastira. Pored Žefarovića, bakrorezom se bavio i Zaharije Orfelin. Orfelin je radio za karlovačkog mitropolita, po čijoj narudžbi je organizovao i bakarnu tipografiju, jednu vrstu štamparije. Njegovi bakrorezi odgovaraju zapadnjačkom stilu. Kao jedan od prvih baroknih slikara na ovom terenu deluje i Teodor Kračun, koji je radio ikonostase, svečane portrete sa punim odlikama zrelog stila.
 
Osim na teritoriji južne Ugarske, barok se j avlja i u primorskim gradovima Crne Gore, naročito u Boki Kotorskoj. Jačanje mletačkog, a slabljenje turskog uticaja je pogodovalo razvoju umetnosti. Povlačenje Turaka dovodi do procvata pomorstva i trgovine i jačanja gradova. Bogati trgovci za svoje potrebe dovode umetnike sa teritorije Mletačke republike.
 
U Kotoru se nalazi katedrala Svetog Tripuna čija je izgradnja započeta početkom XII veka. Posle toga je nekoliko puta pregrađivana i obnavljana zbog stradanja u zemljotresu. Zidana je u klasičnom romaničkom stilu, ali su kasnije dorade izvedene u baroknom stilu. Na katedrali su radili korčulanski majstori. Pored Svetog Tripuna, u Kotoru se nalaze i crkve Svetog Luke i Svete Klare, koja ima barokni oltar. U doba baroka izvršeno je preuređenje grada, kada su tvrđavi dodate jake zidine koje su opasivale ceo grad i kada su uređene ulice i trgovi. Nad gradom dominira tvrđava Svetog Ivana. Uticaj venecijanskih majstora koji su radili u Boki vidi se najbolje na palatama u Perastu. Palate su podizale bogate trgovačke i plemićke porodice. Venecijanac Fonta je krajem XVII veka podigao palatu Bujovića u Perastu. Dvospratna građevina ima bifore na sredini fasade i četvrtaste prozore sa strane. Sličan raspored se ponavlja i na bočnim stranama. Palata ima bogat plastični ukras, kod koga se izdvajaju figure lavova i porodični grb Bujovića.
 
Pored palata građene su i crkve. Izdvajaju se crkva Svetog Stasija u Dobroti, koju je gradio Mlečanin Riviera, i župna crkva u Prčnju. Preko puta Perasta se na veštačkom ostrvu nalazi crkva Gospe od Škrpjela. Sagrađena je početkom XV veka, ali je ponovo podignuta posle stradanja u XVII veku. Nad kapelom je podignuta kupola, a uz crkvu je dodat zvonik. U crkvici je radio jedan od najznačajnijih baroknih umetnika tog kraja Tripo Kokolja. On se školovao u Veneciji, gde je i prihvatio barokni stil. Crkvu je oslikao po narudžbini porodice Zmajević. Na njoj je radio duži niz godina, tako da su vidljive nejednakosti u stilu. Najlepša scena je Vaznesenje Bogorodiie. U crkvi se nalazi i izuzetno raskošan oltar, urađen od raznobojnog mermera.
 
Barokna umetnost na našim prostorima nikada nije dostigla onaj sjaj kakav je imala u razvijenim evropskim sredinama, ali je posle dugog vremenskog perioda stagnacije doprinela hvatanju koraka sa evropskom umetnošću. Barok kod nas svoja najlepša dela daje tokom XVIII veka. Posle toga dolazi do opadanja jer se javljaju novi stilovi.

Dr R. Bakić • dr V. Đuričković • dr M. Lazić • dr M. Perović • mr M. Arsić • M. Trifunovi

[Angelina]

**

NOVOVEKOVNA UMETNOST

KLASICIZAM, ROMANTIZAM I REALIZAM

Početkom XIX veka dešavaju se velike političke promene. Slabljenjem turske centralne vlasti stvaraju se uslovi za pokretanje oslobodilačkih ustanaka. Srbija i Crna Gora stiču privremenu, a kasnije potpunu nezavisnost i ubrzano kreću u izgradnju moderne države po uzoru na zapadnoevropske zemlje. Sve je tešnja saradnja sa Srbima iz Ugarske, koji daju veliki doprinos tom razvoju. Od tog vremena se može ponovo pratiti razvoj kulture i umetnosti u Srbiji...
 
Na teritoriji južne Ugarske početkom XIX veka javlja se klasicizam pod uticajem kruga oko Dositeja Obradovića. U Evropi se klasicizam javlja mnogo ranije. Za njegovu pojavu su značajna velika arheološka otkrića vezana za rimsku republiku i grčke gradove, pojava prosvetiteljstva i racionalističke filozofije. Klasicizam je reakcija na baroknu razuzdanost i zasićenost. Svoje izvorište nalazi u antičkom idealu lepote, skladnosti i harmoniji. Pored toga, klasicizam je nosio i političku poruku borbe protiv plemstva i aristokratije, a za uspostavljanje građanskog društva na osnovama rimske republike i grčkih polisa. Klasicizam kod nas nema tu političku poruku jer nije bilo plemstva kao, recimo, u Francuskoj.
 
U arhitekturi odjek klasicizma je mnogo jači na teritoriji Vojvodine nego u Srbiji... Karakteristično je da se od klasicizma pa nadalje crkvena arhitektura ne menja mnogo u izgledu, ali se zato novi stilovi vide u građevinama za svakodnevnu namenu i stambenim zgradama. Stvaranje građanske klase i njeno bogaćenje stvara uslove za podizanje novih kuća, magistrata, dvoraca. Pored domaćih arhitekata koji su se školovali u inostranstvu, graditelji su bili vojni inženjeri koji su po narudžbini radili civilne objekte. Najpoznatije građevine su niz dvoraca, javne zgrade — magistrati u Karlovcima i Kikindi, manastirski konaci u Mesiću i Krušedolu i jedan broj crkvenih građevina. Klasicizam se u arhitekturi odlikuje težnjom ka jasnoći, miru i monumentalnosti. Koriste se arhitektonski elementi preuzeti iz starogrčke i rimske arhitekture. Fasade građevina su obično naglašene jakim stubovima, sa izvučenim ulaznim tremom i trouglastim zabatom. Na građevinama se naglašavaju horizontalni venci. I skulpturalna dekoracija je urađena po uzoru na antičku. Sve je u suprotnosti sa baroknom dekorativnošću i izvijenim oblicima. U Srbiji klasicizmu pripada zgrada Starog dvora, dok je u Crnoj Gori jedino crkva Svetog Mihaila arhanđela u Škaljarima urađena u istom stilu.

U slikarstvu se počeci klasicizma vide u delu Jakova Orfelina, ali su pravi predvodnici novog stila Arsen Teodorović i Pavel Đurković. Kao i u arhitekturi i u slikarstvu se javlja težnja ka antičkom idealu lepote, strogom crtežu i brižljivom modelovanju, dok se kolorit smiruje. Javljaju se teme iz grčke i rimske mitologije, a u religioznim kompozicijama se prikazuju elementi vezani za antičku umetnost, kao što su ruševine, stubovi, akvadukti i trijumfalne kapije. I Teodorović i Đurković su slikarstvo učili u inostranstvu, gde su došli u dodir sa klasicizmom preko svojih profesora. Teodorović je naslikao portret Dositeja Obradovića, koji spada među prve klasicističke portrete. Pored niza portreta značajnih građana, vojnika i crkvenih velikodostojnika, Teodorović je radio i na ikonostasima, gde je u religiozne scene ubacivao detalje koji podsećaju na antičku umetnost. Đurković je takođe radio portrete značajnih ličnosti, od kojih su najlepši portreti senatora Demetrovića i generala Duke.

Nastavljači njihovog rada su Jovan Stajić Tošković i Dimitrije Bratoglić, koji su pored ikonostasa (donja crkva u Sremskim Karlovcima) radili i kompozicije sa temama iz grčke i rimske mitologije (boginje Ceres, Heba, Venera).
 
Kao reakcija na stroge forme klasicizma javlja se novi stil — romantizam. Pored slikarstva, on se javlja i u književnosti i muzici. U slikarstvu, on se od klasicizma razlikuje po svojoj pitoresknosti, unutrašnjoj živosti, senzibilnosti, slobodnoj kompoziciji i snažnoj boji. Crtež više nije klasicistički strog. Romantizam je kao idealni motiv pronašao slobodni pejzaž bez ljudske figure, koji je bio pogodan za prenošenje umetnikovog zanosa i stanja duše. Akvarel se osamostaljuje kao likovna tehnika, a javlja se i nova grafička tehnika — litografija.
 
U srpskom slikarstvu se počeci romantizma javljaju još za vladavine klasicizma. Nosioci novog stila su opet slikari školovani u inostranstvu. Prva romantičarska slika je portret Vuka Karadžića od Dimitrija Avramovića, a prvi pravi slikar romantičar je Novak Radonjić. On se školovao na akademijama u Beču i Italiji. Uradio je puno portreta, ikonostasa, istorijskih kompozicija i pejzaža. Od istorijskih kompozicija najznačajnije su mu: Bajo Pivljanin ubija Turčina, Smrt cara Uroša i Smrt Kraljevića Marka. U to doba Srbija doživljava veliki procvat kulture. Osniva se licej, koji će prerasti u univerzitet, formira se narodna biblioteka i muzej. Slikari teme nalaze u narodnoj poeziji i srednjovekovnoj istoriji. Te teme odgovaraju novoj političkoj ideji i velikom pokretu za ujedinjenje svih slovenskih naroda na Balkanu, pre svega težnji Srba iz Vojvodine da se pripoje kneževini Srbiji. Te ideje su našle svoj izraz u romantičarskom zanosu umetnika. Kod slikara Ljubomira Aleksandrića se romantičarski zanos vidi više u temama nego u tehnici. Poznati su njegovi portreti prote Vase Živkovića i Beračica.

Đura Jakšić i Ogevan Todorović su najznačajniji slikari doba romantizma. Slikar i pesnik Đura Jakšić se školovao u Beču kod klasicističkih profesora, ali se ubrzo okrenuo romantizmu. Bio je sklon istorijskim i rodoljubivim temama, što se i vidi na njegovim delima Pad Sentomaša, Dete na odru, Takovski ustanak, Bakljada na Stambol kapiji, Smrt Karađorđa. Uradio je i više portreta, od kojih se izdvajaju portreti Katarine Protić, majora Varjačića i direktora Ćirića. U njegovim delima se vidi ogroman rodoljubivi zanos. Stevan Todorović se takođe školovao u Beču i Minhenu, a kroz njegova dela se vidi uticaj više stilova. Najbolja njegova dela u duhu romantizma su portreti majke majora Ilića, Kornelija Stankovića, kao i istorijska kompozicija Pogibija hajduk Veljka.
 
Anastas Jovanović, prvi srpski fotograf, pokazao se i kao majstor litografije, čije su teme uzete iz narodne prošlosti.
 
U Crnoj Gori nisu zabeleženi domaći slikari romantičari, ali je bilo slikara iz drugih zemalja koji su radili kompozicije sa temama iz crnogorske istorije, borbe protiv Turaka, kao i portrete znamenitih ličnosti. Najpoznatiji su Francuz Teodor Valerio i Čeh Jaroslav Čermak. Od njihovih dela se izdvajaju Ranjeni Crnogorac i Crnogorsko roblje, kao i mapa grafika Le Montenegro.
 
U zadnje dve decenije XIX veka javlja se realizam u slikarstvu. Njegovo evropsko izvorište je Francuska, a težnja mu je bila da objektivno predstavi svet oko sebe, bez ulepšavanja i zanosa. Ta potreba se javila usled velikih socijalnih razlika koje su se pojavile u građanskom društvu. Najznačajniji predstavnici realizma u našem slikarstvu su Miloš Tenković, Đorđe Krstić, Uroš Predić i Paja Jovanović. Miloš Tenković je bio učenik Stevana Todorovića, a zatim je učio slikarstvo u Beču i Minhenu. Dosledan svom realističkom opredeljenju da slika samo scene stvarnog života, nije naslikao nijednu religioznu kompoziciju. Često je koristio akvarel, a slikao je pejzaže, mrtvu prirodu, scene iz svakodnevnog života i portrete. Boje su mu zagasite i duboke, sa finim osećanjem za materiju. Najkvalitetnija dela su mu Prodavačica cveća, Predeo sa kravama i Autoportret.
 
Đorđe Krstić, drugi predstavnik realizma, studirao je u Minhenu zahvaljujući stipendiji koju je dobio od kralja Milana kao izuzetni talenat. Tamo se upoznao sa delima nemačkih i francuskih realista. Njegova dela svojom tematikom i patriotskim zanosom više odgovaraju romantizmu, ali on slikarskom tehnikom pripada realizmu. Najpoznatija dela su mu ikonostas u Čurugu, Utopljenica, Pisac jevanđelja, Sveti Sava blagosilja Srpčad, Obretenje glave kneza Lazara. Putujući po Srbiji, uradio je niz pejzaža sa motivimasa tih putovanja.

Kao i Krstić, i Uroš Predić se školuje u Beču. Pokazavši se kao vrlo vredan i talentovan slikar, dobija mesto asistenta na Akademiji u Beču. Ubrzo napušta i Akademiju i Beč i vraća se kući gde radi putujući po Vojvodini i boraveći u Beogradu. Radi ikonostase u Smederevu, Rumi, Sremskim Karlovcima, istorijske i alegorijske kompozicije (Hercegovački begunci, Patrijarh Lukijan moli se za srpski narod), kao i portrete i pejzaže. Od portreta se izdvajaju Mihailo Pupin, Jovan Žujović i Pera Dobrinović. Svoje uzore je tražio u italijanskoj renesansi. U kompozicijama Vesela braća žalosna im majka i Marljive ručice vidi se moralizatorski karakter Predićevog slikarstva.
 
Za razliku od Predića, koji se sa bečke akademije povukao u provinciju, Paja Jovanović je tokom celog života putovao po svetu. Završio je bečku akademiju i bio je izuzetan poznavalac zanata i slikarske tehnike. Najviše je radio istorijske kompozicije, folklorne motive i portrete. Njegove kompozicije su jasne i pregledne, ponekad previše dekorativne, a portreti su dopadljivi. Uradio je portrete Franje Josifa, belgijske kraljice Elizabete i Mihaila Pupina. Od ostalih kompozicija najkvalitetnije su Seoba Srba, Takovski ustanak, Borba petlova, Bacanje kocki i Kićenje neveste. Kod Jovanovića, kao i kod Predića, slikarski zanat je bio nadređen slikarskoj problematici.
 
Sa realizmom se završava period građanske umetnosti XIX veka i na scenu stupaju nova shvatanja slikarstva, koja će se kod nas pojaviti početkom XX veka i koja će nas uvesti u modernu umetnost.

Dr R. Bakić • dr V. Đuričković • dr M. Lazić • dr M. Perović • mr M. Arsić • M. Trifunović