|
Angelina
|
 |
« Odgovor #1 poslato: Jul 14, 2011, 07:45:35 pm » |
|
**
NIKOLA T. KAŠIKOVIĆ — SARAJLIJA ILI ČASOPIS KAO SUDBINA
Apstrakt: Rad predstavlja prisećanje na Nikolu T. Kašikovića (1861—1927), publicistu, književnika, nacionalnog borca, sakupljača narodnog blaga. Povodom obeležavanja 80 godina od smrti, u radu se daje pregled njegovog života i rada.
Ključne reči: Nikola T. Kašiković, "Bosanska vila", narodneumotvo-rine, književnost, nacionalni rad
Ove godine navršava se 80 godina od rođenja i 146 godina od smrti Nikole T. Kašikovića, ličnosti koja je svojim životom i radom zaslužila da uđe u pomenik znamenitih Srba.
Dugogodišnji urednik i vlasnik sarajevskog časopisa ''Bosanska vila'' (1885—1914), publicista, književnik i nacionalni borac, Kašiković ulazi u red onih rodoljubivih i umnih ljudi koji su, delom i perom, u najtežim danima austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, nepokolebljivo stajali na braniku Srpstva. Njegovo ime nezasluženo je izmaklo oku istoričara srpske kulture i književnosti. Ovaj kratak životopis deo je mojih istraživanja za monografiju, u celini posvećenu Nikoli T. Kašikoviću.
Nikola T. Kašiković rođen je 4. decembra 1861. godine u Visokom kod Sarajeva. Odrastao je u siromašnoj zanatlijskoj porodici; otac Todor bio je pekar, a majka Ana domaćica. Roditelji su ga učili da čita na Vukovim epskim narodnim pesmama i odmalena u njemu razvijali slobodarski duh. Osnovnu školu i nižu gimnaziju Kašiković je završio u Sarajevu, sa odlikom. Predavači su mu bili poznati rodoljubi Filip Špadijer i arhimandrit Sava Kosanović, docnije mitropolit dabro-bosanski. Kao blagodejanac sarajevske Srpske crkveno-školske opštine završio je u Somboru Učiteljsku školu, 1884. godine. Vrativši se u Sarajevo, najpre je radio kao učitelj u Srpskoj muškoj osnovnoj školi, a posle položenog ispita za nastavnike građanskih škola 1885. godine, na preporuku Save Kosanovića, dve godine je bio honorarni predavač u Zavodu Mis Adeline Pauline Irbi. Tamo je upoznao Stoju Zdjelarević, pitomicu Zavoda, sa kojom je zasnovao porodicu 1886. godine. Stoja je rođena 1865. godine u Bosanskoj Čađevici i posle očeve pogibije u bosansko-hercegovačkom ustanku i rane majčine smrti, odškolovala se, poput mnoge siročadi, u Zavodu Plemenite Irbijeve.
U dugom i harmoničnom braku rođeno je četvoro dece: Predrag (1887), Relja (1890), Sreten (1892) i Tankosava (1893). Porodica Kašiković nastanila se u Dudarevoj ulici br. 2 u Sarajevu. Porodična slava bio im je Sv. Velikomučenik Georgije (Đurđevdan), koji se po srpskom pravoslavnom kalendaru obeležava 6. maja. Do 1891. godine Nikola Kašiković je bio u učiteljskoj službi, kada pod pritiskom austrou-garskih vlasti napušta rad u školi i sav se predaje publicističkom poslu.
Sa sarajevskim učiteljima Stevom Kaluđerčićem, Božidarom Nikašinovićem i Nikolom Šumonjom, Kašiković je 1885. godine pokrenuo ''Bosansku vilu'', prvi srpski beletristički časopis u Bosni i Hercegovini. ''List za zabavu, pouku i književnost'', kako je stajalo u podnaslovu "Bosanske vile", izlazio je petnaestodnevno u velikom kvart formatu, ćiriličnim pismom. Prvi broj izišao je 16. decembra 1885. godine, a poslednji 15. juna 1914. Prvih deset brojeva urednički je potpisao Božidar Nikašinović, narednih sedamnaest brojeva uredio je Nikola Šumonja, a od 1. aprila 1887. godine Nikola T. Kašiković postaje urednik i izdavač ''Bosanske vile''. Vlasništvo nad časopisom preuzeo je 1892. godine. Dvadeset sedam godina ime Nikole Kašikovića stajalo je u zaglavlju ''Bosanske vile'' i bilo njen zaštitni znak.
U prvim decenijama XX veka, zajedno sa Nikolom Kašikovićem urednički posao su obavljali: Vladimir Ćorović (1910, 1913—1914) i Petar Kočić (1911—1912). Od 1910. do 1914. godine u redakcionom odboru ''Bosanske vile'' bili su: Aleksa Šantić, Milan Prelog, Jovan Dučić, Dimitrije Mitrinović, Veljko Petrović, Marko Car, Milorad Pavlović-Krpa, Pera S. Taletov, Simo Eraković, Sima Pandurović, Svetislav Stefanović, Jovan Maksimović i Augustin-Tin Ujević. Časopis se izdržavao isključivo od pretplate, a broj prenumeranata je varirao u pojedinim godinama i u proseku se kretao oko 2000. Najveći broj pretplatnika ''Vila'' je imala u Kraljevini Srbiji, a najviše u Beogradu. Tako dolazimo do iznenađujućeg podatka da je Kašikovićev časopis imao višestruko veći broj čitalaca na strani, nego domaćih.
Nastala po ugledu na ondašnje vojvođanske i srbijanske listove, ''Bosanska vila'' je imala prepoznatljivu grafiku i ustaljene rubrike, a glavni ukras lista bila je naslovna slika. Prve godine ''Vilu'' je krasio crtež talentovanog umetnika Steve Kaluđerčića, pokretača, redaktora i dugogodišnjeg saradnika lista. Tokom godina i slika u zaglavlju lista se menjala. Tako je prvi broj ''Bosanske vile'' iz 1895. godine imao crtež slikara Đorđa Jovanovića, a na Ratnu spomenicu, "Vilino" uzdarje srpskim herojima, pobednicima u Balkanskim ratovima, svoj umetnički pečat utisnuo je glasoviti Ivan Meštrović.
Pokrenuta u složenim političkim prilikama, ''Bosanska vila'' se neprekidno suočavala sa materijalnom oskudicom, oštrom cenzurom, nesavesnim štamparima i neurednim pretplatnicima. Uprkos svim teškoćama, oko časopisa se okupila nacionalno-književna omladina iz svih krajeva razjedinjene zemlje. Čitave tri generacije književnika i pisaca prošli su kroz ''Vilinu'' redakciju, kao kroz školu rodoljublja. Saradnici časopisa bili su različitog literarnog opredeljenja, književni stvaraoci (pesnici, pripovedači, dramski pisci), književni kritičari, pisci književnih i istorijskih ogleda, stručnih članaka, prevodioci i brojni sakupljači narodnog blaga. Zahvaljujući dugom neprekidnom izlaženju, u "Bosanskoj vili'' objavljivali su gotovo svi pisci koji se javljaju u srpskoj periodici 80-ih godina XIX veka.
Žanrovski, ''Bosanska vila'' je pokrivala širok tematski raspon, od nacionalno-istorijskih i folklorističkih priloga u prvoj deceniji izlaženja, do esejističkih i programskih tekstova u kojima se proklamuje nova estetska forma — u poslednjem desetleću života časopisa. Spisak saradnika, objavljivan na početku svakog godišta, najbolji je pokazatelj evolucije lista. Kada bi se uradio popis svih saradnika ''Bosanske vile'', dobili bismo leksikon najpoznatijih srpskih književnika, pripadnika različitih generacija i različitih književnih pokreta. Za njihovo okupljanje u ''Vili'' najveća zasluga pripada Nikoli T. Kašikoviću. Zahvaljujući njegovom uredničkom angažovanju, privučeni su najugledniji pisci sa strane, a oni su svojim kvalitetnim prilozima doprinosili književnom razvijanju domaćih stvaralaca i kulturnom uzdizanju sredine. To je najočitije na primeru književne kritike. Prve prikaze pisali su sami urednici, Nikola Šumonja, Božidar Nikašinović i Kašiković. U početnim godinama ''Bosanske vile'' javlja se i Antonije Stražičić; u poznijim: Svetozar Ćorović, Stevan Bešević, Dragomir Brzak, Vladimir Ćorović, Marko Car, Jovan Dučić, Dimitrije Mitrinović, Pavle Lagarić, Pera S. Taletov i dr., a u poslednjim godinama izlaženja: Sima Pandurović, Pero Slijepčević, Veljko Petrović, Isidora Sekulić, Milan Grol, Vladimir Čerina, Tin Ujević, Svetislav Stefanović, Pavle Popović, Milan Rešetar i dr. Zasluga za otvaranje ''Vile'' i prihvatanje mlađe književne generacije nesumnjivo pripada Nikoli Kašikoviću. Razgranatom mrežom saradnika, ličnim zalaganjem i znatnim uredničkim autoritetom, on je blizu tri decenije uspevao da održi časopis izvan najjačeg centra srpskog kulturnog života.
Na osnovu Kašikovićeve prepiske i uredničkih beležaka, nesumnjivo sam utvrdila da je njegov književni i urednički uticaj na sadržaj lista bio znatan, ako ne i presudan. Njegova je zasluga što ''Bosansku vilu'' možemo čitati i kao pomenik najzaslužnijih ličnosti iz srpske i slovenske istorije. Objavljujući njihove životopise na naslovnoj strani, ''Vila'' ih je ''zavodila'' u svoju spomenicu i tako sačuvala od zaborava. Slaveći njihova dela, snažila je i jačala duh porobljenog naroda, i nudila nadu i veru u bolje sutra. U ''Vilin'' kalendar crvenim slovom su ispisani jubileji i godišnjice najznačajnijih događaja iz srpske istorije. Uredništvo je podržalo i iniciralo mnoge akcije za podizanje spomenika i osnivanje zadužbina najzaslužnijim Srbima. Snažan odjek u Srpstvu imalo je obeležavanje 100-godišnjice rođenja Sime Milutinovića Sarajlije, 1891. godine. ''Vilina'' akcija započeta je objavljivanjem posebne sveske posvećene ovoj znamenitoj ličnosti i osnivanjem posebnog odbora za podizanje spomenika. Ovu rodoljubivu inicijativu, zaustavile su austrougarske vlasti.
Kao postojan stožer, bdijući nad svim što je srpsko, na svim stranama, Kašikovićev časopis u svoju je večitu čitulju upisivao znamenite Srbe i Slovene, iznoseći njihova velika dela za ugled i nezaborav. Posebno su dragocene biografije koje su u čituljama objavljivane, jer sadrže podatke koje tzv. ''velika istorija'' nije zabeležila.
Za 29 godina izlaženja, kroz ''Vilinu'' rubriku Književne i kulturne bilješke prošle su desetine najava, osvrta, prikaza i komentara na nove knjige, listove i časopise. Tu se nalazi neprocenjiva građa za istoriju i bibliografiju srpske i slovenske knjige i periodike. Kao publicista od ugleda, Nikola Kašiković je 1906. godine primljen u srpsko novinarsko udruženje, čije je sedište bilo u Beogradu.
Kašikovićev urednički rad u ''Bosanskoj vili'' nije ostao neprimećen od austrougarskih vlasti. Prilozi su pažljivo čitani i strogo cenzurisani, te je zbog učestalih cenzorskih intervencija dolazilo do kašnjenja pojedinih brojeva. Redovnost u izlaženju remetili su i stalni nesporazumi sa štamparima, pa je Kašiković bio prinuđen da ih često menja. Sukob sa Prvom srpskom dioničarskom štamparijom Rista J. Savića završio je na sudu, a Kašiković je bio primoran da plati sva zaostala dugovanja.
Stalna materijalna oskudica pratila je Kašikovića i ''Bosansku vilu''. Prezadužen, bio je primoran da rasprodaje sopstvenu imovinu i hipotekom optereti porodičnu kuću na Banjskom Brijegu. U kritičnim trenucima, kada je vlast bila na domaku cilja — ukidanja časopisa, Kašikoviću su u pomoć priskakali prijatelji, imućniji Srbi. Među dobrotvorima ''Vile'' i porodice Kašiković, dugogodišnjom stalnom potporom isticao se veliki srpski rodoljub, dobrotvor i zadužbinar Ljubomir Krsmanović.
Pored borbe sa cenzurom, štamparima i neurednim pretplatnicima, Kašiković se neprekidno suočavao sa otvorenim neprijateljstvom okupatorske austrougarske vlasti. Takav stav nije proistekao samo iz činjenice da je uređivao najsrpskiji list u okupiranoj Bosni i Hercegovini, razlog je bio i njegov nacionalni rad. U austrijskoj policijskoj registraturi Kašikovićevo ime je evidentirano još u vreme Hadži-Lojine bune, a prvo privođenje i saslušanje doživeo je kao učenik srpske realke. Docnije, kao aktivni učesnik u kulturnom i društveno-političkom životu srpskog naroda u okupiranoj pokrajini, on je smatran jednim od prvaka u borbi za nacionalno oslobođenje. Preko ''Bosanske vile'' uspostavio je bliske kontakte sa naprednim nacionalnim i kulturnim radnicima u drugim slovenskim zemljama. Tako je, posredstvom Kašikovića, istina o životu srpskog življa pod austrou-garskom okupacijom uspevala da probije političke barijere i izolovanost, i prodre u svet.
Bio je jedan od pokretača, utemeljivača i pripadnika najvažnijih srpskih kulturnih institucija, prosvetnih i pevačkih društava; jedan je od osnivača i dugogodišnji predsednik i knjižničar Srpskog pjevačkog društva ''Sloga''; utemeljivač, dobrotvor i član Srpskog kulturnog i prosvjetnog društva ''Prosvjeta'', domaćin i učesnik mnogih svetosavskih i vidovdanskih proslava u Sarajevu, poštovan i rado viđen gost na selima i slavama. Kašikovićeva je zasluga što se oko uredništva ''Bosanske vile'' okupila sva napredna, slobodoumna i patriotska inteligencija, pa je redakcija lista s pravom smatrana za jedinu slobodnu srpsku teritoriju u okupiranoj zamlji. Otuda je Zemaljska vlada u Sarajevu na urednika gledala kao na najvećeg neprijatelja Monarhije, a uredništvo ''Vile'' smatrala nezvaničnim ''srpskim konzulatom''.
Zbog svog antiaustrijskog delovanja, Kašiković je stalno bio na meti režima. Vlasti su protiv njega podnosile krivične prijave, koje su završavale novčanim kažnjavanjem, a neretko i zatvorom. Samo 1899. godine, prema svedočenju samog Kašikovića, protiv njega je podneseno pet krivičnih prijava. Austrijski policijski doušnici, ali i domaći špijuni, budno su motrili na njegovo kretanje. Brojni policijski izveštaji svedoče da je urednik ''Bosanske vile'' živeo pod neprekidnim policijskim nadzorom, a njegova porodica pod stalnom prismotrom. Rizikujući vlastiti život i život porodice, Kašiković je na silu policijskog terora odgovarao upornim, gandijevskim otporom. Kada nisu mogli da ga slome pretnjama, ucenama, kaznama i zatvorom, okupatorske vlasti su pokušale da ga potkupe, ne bi li ga ućutkali. Ali patriotizam nije imao cenu.
Pritisak na Kašikovića naročito se pojačao posle dobijanja ordena Medžidije III stepena od turskog sultana, 1896. godine. Prkoseći vlastima, on je odbio da od Beča traži odobrenje za javno nošenje odličja, a na naslovnoj strani svakog godišta ''Bosanske vile'' potpisivao se kao ''Vitez ordena Medžidije''.
Najveću podršku i uporište Nikola Kašiković imao je u svojoj porodici. Supruga Stoja je hrabro i istrajno na svojim plećima nosila brojne obaveze; bila je uzorna domaćica mnogobrojnim gostima koje je njihova kuća gostoljubivo prihvatala; podizala je i vaspitavala brojno potomstvo; bila je vredan saradnik i korektor ''Bosanske vile''; član najznačajnijih ženskih dobrotvornih društava u Sarajevu, ali i ono malo poznato — Stoja Kašiković je pripadala uzanom krugu konspirativnih saradnika srpske vlade i Pašićevih obaveštajaca.
Odgojeni u srpskom patriotskom duhu, Kašikovićeva deca Predrag, Relja, Sreten i Tankosava, u životu su sledili uzore svojih roditelja. U rad oko ''Bosanske vile'' uključili su se rano, budući da im je redakcija lista bila druga kuća. Školovali su se na visokim školama i univerzitetima, uz velika materijalna odricanja roditelja i povremenu stipendiju srpske vlade. Predrag je studirao pravo u Beogradu, Beču i Pragu, a doktorsku diplomu stekao je u Zagrebu; Relja je u Beču završio medicinu; Sreten je pohađao Bogosloviju Sv. Sava u Beogradu, potom gimnaziju u Šapcu, a u Sarajevu je završio preparandiju i položio učiteljski ispit; Tankosava se, poput majke, školovala u Zavodu Mis Adeline Irbi, a zatim na Cetinju, u ruskom Institutu Carice Marije.
Mladi Kašikovići su se u okviru svoje generacije uključili i u praktično ostvarenje nacionalnih ideala. Najstariji sin Predrag bio je istaknuta ličnost u srpskom omladinskom pokretu. Drugovao je sa mladobosancima, čija mu je ideologija bila bliska i prihvatljiva. Kao specijalni poverenik Narodne odbrane u Sarajevu, obavljao je razne poverljive zadatke za tu naprednu srpsku organizaciju. Relja i Sreten bili su angažovani u radu Srpskog kulturnog i prosvjetnog društva "Prosvjeta". U vreme balkanskih ratova, Sreten je bio ratni izveštač ''Srpske riječi'', a Relja se kao dobrovoljac priključio sanitetskoj službi srpske armije.
Vidovdanski atentat u Sarajevu i izbijanje Prvog svetskog rata, tragično su promenili život porodice Kašiković. Među prvim postradalima bilo je uredništvo časopisa ''Bosanska vila'' i dom Nikole Kašikovića. Dugogodišnji nacionalni rad Nikole, Stoje i njihovih sinova, bio je dovoljan razlog da ih austrougarska policija, zajedno sa najviđenijim Srbima, među prvima uhapsi. Za rekonstrukciju sudskih procesa vođenih protiv porodice Kašiković ključna su dva izvora: Dnevnik sudskih procesa sa stenografskim beleškama sa tzv. ''veleizdajničkih procesa'' vođenih pred sarajevskim Vojnim sudom (Arhiv Bosne i Hercegovine) i Pašićeva zbirka (Arhiv Jugoslavije u Beogradu). Ova potonja zbirka je na nemačkom jeziku i sadrži pregled dokumenata otkrivenih u beogradskom stanu prof. Milorada Pavlovića-Krpe, koje je austrijska policija zaplenila po zauzeću Beograda, prenela u Beč i obradila. Obimna ''hercegovačka arhiva'', kako je u svojim memoarima naziva prof. Pavlović, predstavlja je njegovu prepisku sa nacionalnim radnicima iz srpskih i slovenskih zemalja pod Austrougarskom. Ova izvorna dokumentacija bila je krunski dokaz na ''veleizdajničkim procesima''.
Nikola T. Kašiković, posle jednogodišnje istrage, pred Okružnim sudom u Sarajevu 9. marta 1917. godine osuđen je na deset godina teške robije. Noseći kazamatski broj 2636, kaznu je izdržavao u zeničkoj tamnici. Isti sud je Stoju i Predraga Kašikovića osudio 12. januara 1918. godine na smrt vešanjem. Najstroža kazna, proistekla iz dokaznog materijala otkrivenog u Krpinoj arhivi, nesumnjivo je potvrdila da su Stoja i Predrag bili dugogodišnji tajni izveštači srpske vlade o političkom stanju u Bosni i Hercegovini. Tek na veliki pritisak međunarodnog javnog mnjenja, kazna je preinačena na deset godina zatvora. Hrabrost koju je Stoja Kašiković ispoljila pred neprijateljskim sudom, ušla je u pesmu. Književnik Isaija Mitrović neustrašivo držanje ove jedine žene na smrt osuđene, pretočio je u stihove. Sreten i Relja Kašiković takođe su dopali zatvora, ali dugogodišnje tamničenje izbegli su sticajem okolnosti. Rat su proveli u srpskoj uniformi kao dobrovoljci, boreći se rame uz rame sa svojom sabraćom. Tankosava se sama u opustelom roditeljskom domu borila sa tuberkulozom i nabavljala hranu za svoje najbliže i druge zatočenike, pomažući im da prežive. Zajedno sa ostalim političkim osuđenicima, Nikola, Stoja i Predrag Kašiković u jesen 1918. godine pušteni su iz zatvora.
Život u oslobođenoj zemlji, u novostvorenoj državi Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nije ispunio očekivanja porodice Kašiković. U pismima prijateljima Kašikovići izražavaju veliko razočaranje stanjem u Bosni i Hercegovini. Nikolino zdravlje, narušeno tamnovanjem, popušta i primoran je da se penzioniše. Ni zahtev za penzionisanje ne prolazi glatko; tek posle višemesečne borbe sa birokratijom, samo par meseci pred smrt, dobio je rešenje o penzionisanju. Ipak, nacionalni rad Kašikovića nije sasvim zaboravljen: prilikom posete Sarajevu 1920. godine, regent Aleksandar Karađorđević odlikovao je Stoju Kašiković Obilićevom zlatnom medaljom za hrabrost.
Nikola Kašiković, razočaran neuspešnim pokušajima da obnovi svoj časopis ''Bosansku vilu'', sa sinom Sretenom otvara malu knjižaru na Marijin Dvoru. Život nastavlja u materijalnoj oskudici i sav se predaje sređivanju obimne neštampane zbirke narodnih umotvorina. Jedan deo predaje Srpskoj kraljevskoj akademiji u Beogradu, a drugi priprema za objavljivanje u ediciji koju pokreće pod nazivom Zbirka Nikole T. Kašikovića "Narodno blago". Nažalost, nije dočekao prvu štampanu svesku ove edicije, smrt je bila brža. U nedelju ujutru, 22. maja 1927. godine, samo trinaest dana posle iznenadne smrti sina Sretena, tiho, zaboravljen od svih, Nikola T. Kašiković se preselio u večnost. Sahranjen je sutradan u 16 časova na Starom pravoslavnom groblju u Sarajevu — o državnom trošku. Da je reč o zaslužnom sinu Otadžbine potvrdila su i odličja izložena uz odar: Orden Sv.Save III stepena i Belog Orla V stepena dobijeni od kralja Petra Prvog Karađorđevića, crnogorski Orden kneza Danila III stepena, orden Sv. Ane III stepena od ruskog cara Nikolaja, Krst Milosrđa i orden Medžidije III stepena od turskog sultana Abdul Hamida Hana, Gazije II.
Pohvale i priznanja za svoj rad koje je za života tako škrto dobijao, neštedimice su Kašikoviću upućene posthumno, u mnogobrojnim nekrolozima. Na vest o njegovoj smrti, oglasili su se najznačajniji listovi u zemlji, obznanjujući odlazak jednog od najupornijih, najnepomirljivijih i najopasnijih protivnika Austrougarske monarhije.
U književnoistorijskim studijama Kašikovićevo ime najčešće se povezivalo sa uređivanjem ''Bosanske vile''. Otuda je njegov sakupljački, a posebno književni rad, ostao bez ocene. Posleratna književna kritika jednodušna je u stavu da je najveću zaslugu stekao prikupljanjem narodnih umotvorina, negovanjem i podsticanjem srpske usmene narodne književnosti. Svestan značaja tradicije i jezika u očuvanju srpskog nacionalnog bića, Kašiković je preko ''Bosanske vile'' vodio široku akciju sakupljanja narodnog blaga. Vredni sabirnik srpskih narodnih umotvorina, nastao trudom Nikole Kašikovića, zaslužuje posebno predstavljanje.
Kašiković je iza sebe ostavio preko 200 000 stihova, od kojih je samo mali broj objavljen u ''Bosanskoj vili'', drugim časopisima, kalendarima i antologijama. Narodne pesme i pripovetke štampane u ''Vili'' popisao je Uroš Džonić u Bibliografiji srpskih narodnih pjesama i pripovedaka, koju je objavio sarajevski časopis ''Život'', 1954. godine. Ono malo srpskih narodnih umotvorina što je objavljeno u Kašikovićevoj ediciji ''Narodno blago'', stešnjeno je u četiri nevelike knjige, izišle 1927. godine (dve zbirke), 1928. i 1951. Samo deo njegove rukopisne ostavštine sačuvan je i nalazi se u Etnografskoj zbirci SANU pod br. 245. Čine je 12 svezaka sa 35 281 stihom i naslovljena je Srpske narodne junačke pjesme iz Bosne i Hercegovine.
Ugledni književnik dr Jovan Kršić, autor predgovora za prvu Kašikovićevu zbirku ''Narodno blago'', prepoznao je u sakupljaču ne samo jednog od poznih Vukovih sledbenika nego i obrazovanog i upućenog poznavaoca srpske narodne književnosti. Sledeći vlastite principe u pristupu, sakupljanju i vrednovanju narodnih umotvorina, Kašiković je postavio obrasce i precizna uputstva sakupljačima da postupaju po naučnokritičkim načelima. Otuda u ogledalu one malobrojne književne kritike koja se uzgredno bavila ocenama njegovog rada, postoji saglasje da je u oblasti sakupljačkog rada Nikola Kašiković bio najuspešniji.
Držeći otvorene stranice ''Bosanske vile'' za blago iz narodne riznice, Kašiković je sokolio i bodrio, i na uvek toplom ognjištu naših pradedova raspirivao plamen otpora. Pred uvežbanu i moćnu mašineriju strane neprijateljske propagande, on je isturio sablju Kraljevića Marka i mirisne raspletene kose devojačke, gusala jeku zvonkiju od vojničkih truba i opasniju od svakog oružja. Svaki sakupljač koji je odgovorio na njegov poziv, i učitelj i pop, i đak i trgovac, seljak i činovnik, postali su deo pokoljenja rodoljuba na jedinstvenom frontu narodnog otpora na kome se Srpstvo branilo pesmom, bajkom, legendom, pričom i — ćirilicom.
Obdarenošću izdvojili su se neki narodni pevači. Među najtalentovanijima bila je Ana Bugarinović, od koje je Nikola Kašiković pribeležio preko 100 000 stihova.
Talasu germanizacije koji je zahvatio Bosnu i Hercegovinu i pritiscima okupatorske vlasti da srpski jezik preimenuje u ''bosanski'' i ''zemaljski'', Kašiković je suprotstavio izvorni, jedri, narodni jezik srpske usmene književnosti i tradicionalno pismo — ćirilicu. Smatrajući jezik temeljnom odrednicom svake kulturne delatnosti, on je bio najglasniji kritičar Kalajeve antisrpske propagande. Borbu za srpski jezik i pismo započeo je kao učitelj, upućujući oštre kritike na ''novokomponovane'' režimske udžbenike, pisane za srpske osnovne škole. Zajedno sa kolegom Vojislavom Borićem, Kašiković je napisao Bukvar i Prvu čitanku za srpske škole u Bosni i Hercegovini, udžbenik koji je od 1901. do 1913. godine doživeo četiri izdanja.
Pokretanjem ''Bosanske vile'' borba za očuvanje srpskog jezika je institucionalizovana. Shvatajući jezik i pismo kao osnovicu nacionalne kulture srpskog naroda i bitnu komponentu njegovog duhovnog bića, Kašikovićeva ''Vila'' je bila najglasniji zagovornik njihovog očuvanja. Zahvaljujući Kašikovićevom uredničkom i recenzentskom peru, ''Bosanska vila'' je važila za jezički uzor među časopisima onovremene srpske periodike. Uporno braneći ćirilicu, on je dopao i zatvora. Odbivši da primi zvanični dopis pisan latinicom, on je 1899. godine osuđen na novčanu kaznu, a naredne, zbog istog dela, na mesec i po zatvora. Ovo je svakako jedinstven primer tamnovanja.
Talas kulturnog ujedinjenja jugoslovenskih naroda, koji je u prvoj deceniji XX veka zapljusnuo i Bosnu i Hercegovinu, ponovo je pokrenuo pitanje jezika i pisma. Tek što je ukinula izmišljeni ''bosanski jezik", Zemaljska vlada je 1907. godine proklamovala novi, ''srpsko-hrvatski''. Kašiković oštro istupa protiv ovog novog nasilja nad srpskim jezikom. Podršku dobija i od mladih književnih snaga okupljenih oko ''Bosanske vile'', koji kao preduslov za čvršću integraciju na širim jugoslovenskim prostorima ističu standardizaciju književnog jezika, uz poštovanje autentičnosti nacionalnog jezika i pisma. Kašikovićeva briga za očuvanje srpskog jezika i pisma imala je u osnovi jedno od obeležja čuvanja identiteta u vremenu kada su pred razornim uticajem moćne i organizovane tuđinske vlasti ozbiljno narušavani već uspostavljeni tokovi duhovnog kontinuiteta. Potvrdu za navedene stavove otkrila sam u njegovom kratkom ogledu O srpskom jeziku, pronađenom u Arhivu Bosne i Hercegovine među stenografskim beleškama i spisima sa suđenja. Tekst je datiran 19. aprila 1916. godine i pisan je Kašikovićevom rukom u sarajevskom istražnom zatvoru. Ovo je izvorno svedočanstvo da je pitanje jezika zaokupljalo Kašikovića i u vreme tamnovanja.
Raskošan uređivački talenat Kašiković je pokazao u štampanju najpopularnijih narodnih knjiga peru, ''Bosanska vila'' je važila za jezički uzor među časopisima onovremene srpske periodike. Uporno braneći ćirilicu, on je dopao i zatvora. Odbivši da primi zvanični dopis pisan latinicom, on je 1899. godine osuđen na novčanu kaznu, a naredne, zbog istog dela, na mesec i po zatvora. Ovo je svakako jedinstven primer tamnovanja.
Talas kulturnog ujedinjenja jugoslovenskih naroda, koji je u prvoj deceniji XX veka zapljusnuo i Bosnu i Hercegovinu, ponovo je pokrenuo pitanje jezika i pisma. Tek što je ukinula izmišljeni ''bosan-ski jezik", Zemaljska vlada je 1907. godine proklamovala novi, ''srpsko-hrvatski''. Kašiković oštro istupa protiv ovog novog nasilja nad srpskim jezikom. Podršku dobija i od mladih književnih snaga okupljenih oko ''Bosanske vile'', koji kao preduslov za čvršću integraciju na širim jugoslovenskim prostorima ističu standardizaciju književnog jezika, uz poštovanje autentičnosti nacionalnog jezika i pisma. Kašikovićeva briga za očuvanje srpskog jezika i pisma imala je u osnovi jedno od obeležja čuvanja identiteta u vremenu kada su pred razornim uticajem moćne i organizovane tuđinske vlasti ozbiljno narušavani već uspostavljeni tokovi duhovnog kontinuiteta. Potvrdu za navedene stavove otkrila sam u njegovom kratkom ogledu O srpskom jeziku, pronađenom u Arhivu Bosne i Hercegovine među stenografskim beleškama i spisima sa suđenja. Tekst je datiran 19. aprila 1916. godine i pisan je Kašikovićevom rukom u sarajevskom istražnom zatvoru. Ovo je izvorno svedočanstvo da je pitanje jezika zaokupljalo Kašikovića i u vreme tamnovanja.
Raskošan uređivački talenat Kašiković je pokazao u štampanju najpopularnijih narodnih knjiga — kalendara. Njegovim trudom izišao je prvi srpski ilustrovani kalendar u Bosni i Hercegovini ''Trebević'' za 1891. godinu, zatim Kalendar ''Novi Trebević'' za 1892, a za 1893. godinu istoimeni kalendar je uredio sa kolegom Stevom Kaluđerčićem. Saradnici, sve prvi književnici srpski, prilozima visokog umetničkog dometa doneli su slavu i popularnost Kašikovićevim kalendarima. Pored srpskih narodnih umotvorina, etnografskih priloga i biografija znamenitih ličnosti, u kalendarima je prvi put štampan shematizam srpskih pravoslavnih opština, škola i učitelja u Bosni i Hercegovini — redak i dragocen prilog izučavanju crkvene i pedagoške istorije toga vremena. Kašikovićevi kalendari dobili su nekoliko književno-kritičkih prikaza iz pera savremenika. Kritika je bila jednodušna u oceni da je reč o najlepšim i najboljim narodnim čitankama u Srpstvu.
Publicista i urednik na glasu Nikola Kašiković bio je rado viđen gost na značajnim kulturnim manifestacijama održavanim u srpskim i slovenskim zemljama. Utisci koje je donosio sa dalekih putovanja, ostali su zabeleženi u ''Bosanskoj vili'' kao svojevrsna putopisna proza. Najzanimljivije putopisne reportaže, o boravku u Petrogradu i Moskvi 1899. godine na obeležavanju 200-godišnjice rođenja Aleksandra Puškina i u Zagrebu iste godine, na proslavi 50-godišnjice književnog rada najpopularnijeg srpskog pesnika Jovana Jovanovića Zmaja — čitaju se kao uzbudljivo štivo i danas, posle više od jednog veka, zrače lepotom jezika i stila.
Originalna književna ostvarenja Nikole T. Kašikovića, poetski i pripovedački radovi, nevelikog su obima, ali upotpunjuju njegov stvaralački prortret. Ovu vrstu literarnih radova predstavila sam u zasebnom poglavlju moje teze, te oni zajedno sa skromnim prevodilačkim i književno-kritičkim prilozima zaokružuju originalnu stvaralačku delatnost Nikole T. Kašikovića. Njegovim literarnim radom kritika se nikada nije bavila, niti o njemu dala svoj sud, te su do danas oni ostali rasuti po listovima, časopisima i retkim antologijama. Ovo poglavlje smatramo značajnim jer sam u njemu dala prvi kritički osvrt na Kašikovićevo originalno stvaralaštvo.
Izvanredno osećenje za jezik kojim je bio obdaren, ali i nesumnjiva literarna darovitost, zapažaju se i u Kašikovićevim prevodima sa ruskog, turskog i bugarskog jezika. Izbor književnih radova koje je prevodio, iako nevelik, bio je u skladu sa njegovim literarnim sklonostima; prevodio je pesme u prozi, a od proznih formi, tematski mu je bila najbliža pripovetka koja je za osnovu imala narodno predanje i legendu.
Književno-kritička delatnost Nikole Kašikovića odnosila se, takođe, na oblasti koje je on najbolje poznavao: sakupljački i etnografski rad. U osvrtima na zbirke narodnih umotvorina, on je naročito insistirao na odgovornosti sakupljača. Dobar sakupljač i priređivač sabirnika narodnog blaga, isticao je Kašiković, nije samo odličan poznavalac usmenog narodnog stvaralaštva, već i pismen i obrazovan čovek. Otuda je on s pravom insistirao na ozbiljnoj jezičkoj redakciji građe i poštovanju pravopisa.
Značaj rada Nikole T. Kašikovića najočitije se može sagledati u pisanim tragovima. O tome svedoči iscrpna personalna bibliografija koja je štampana u monografiji Nikola T. Kašiković: život i delo (Beograd 2006), doktorskoj disertaciji autorke ovog priloga. Bibliografija je rađena de visu i sadrži 454 anotirane bibliografske jedinice. Raspored građe, proizišao iz književnog i stvaralačkog rada Nikole T. Kašikovića, ogleda se u pet celina: Posebna izdanja, Uređivački i priređivački rad, Prilozi u periodici i knjigama, Sakupljački rad i Prevodilački rad. Drugi deo bibliografije čini literatura o Nikoli Kašikoviću.
Ovo sažeto podsećanje na život i stvaralaštvo jedne izuzetne ličnosti iz naše književne i kulturne istorije, nepravedno skrajnute i zapretene u vijugavim tokovima srpske literarne scene polovinom 19. i početkom 20. veka, izražava jasnu nameru — da se ispravi jedna istorijska nepravda. Možda je 80 godina, koliko je prošlo od smrti Nikole T. Kašikovića, dovoljna književno-istorijska distanca da se prevrednuje njegovo stvaralaštvo i donesu novi sudovi. Vreme je za vraćanje duga, a ovo je moje, u ime svih njegovih sunarodnika.
Borjanka Trajković
Narodna biblioteka Srbije
Beograd
UDK 929 Kašiković N.
|
