sledeća tema »

[Angelina]

**

STEFAN SRBIN


Stefan Srbin, autor pojedinih pesama u velikoj rukopisnoj psaltikiji (zborniku crkvenih pesama) koja je izgorela u Narodnoj biblioteci u Beogradu 1941 i od koje je danas sačuvano samo 12 strana u foto-kopiji. Zapis "Tvorenije domestika kir Stefana Srbina" na f. 287 V iznad pesme Ninja sili, zatim "Tvorenije Stefana Srbina" na f. 28 IV uz jednu grčku pesmu, te... ("od istog autora") na f. 288 uz pesmu Vkusite i vidite, ukazuje na tvorca ovih pesama. Prema istraživanjima Đ. Sp. Radojčića Stefan je bio domestik (horovođa, muzičar) na dvoru despota Lazara Brankovića u Smederevu u XV veku.

Prema tome je Psaltikija Stefana Srbina najstariji do danas poznat spomenik srpske srednjovekovne muzičke kulture, pisan kukuzeljskom neumskom notacijom, dragocen i zbog toga što donosi, pored samih melodija, i papadiku (teorijska tumačenja). Iako je na postojanje ovog rukopisa ukazano još na početku ovog veka, a izvesni podaci dati i u kasnijoj literaturi, najtemeljniju analizu preostalih fragmenata izvršio je 1961 D. Stefanović, koji je i transkriptovao na savremenu notaciju pesme Ninja sili i Vkusite i vidite.


LIT.: Lj. Stofanović, Katalog Narodne biblioteke u Beogradu, IV Beograd, 1903. — S. Matić, Jedan spomenik stare muzičke kulture srpske, Muzički glasnik, 1932, IO. — K. P. Manofiović, Za tragom naše stare svetovne i crkvene muzičke umetnosti, Glasnik srpske pravoslavne crkve, 1946. — S. Đurić-Klajn, Arhivi kao izvori za istoriju srpske muzike, Arhivski almanah, I, 1958. — Đ. Sp. Radojčić, Arhiđakon Jovan, pisac stihova XVIII veka, Godišnjak Filozofskog fakulteta, Novi Sad 1959. — D. Stefanović, Izgoreli neumski rukopis br. 93 Beogradske narodne biblioteke, Bibliotekar, 1961, 5. — S. Đurić-Klajn, Istorijskr razvoj muzičke umetnosti u Srbiji, Historijski razvoj muzičke kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962. Stana Đurić-Klajn

Ninja Sili (Kir Stefan Srbin)
Izvodi Studijski hor Muzikološkog instituta SANU, muzičko vođstvo: Dimitrije Stefanović. Snimljeno u manastiru Vavedenje u Beogradu.

[Angelina]

**

KIR STEFAN SRBIN (kraj XIV — XV vek)


Stefan Srbin prvi je poznati srpski kompozitor. Iz perioda od kraja XII do kraja XIV veka nije sačuvan nijedan srpski muzički zapis, tako da nismo u mogućnosti da rekonstruišemo najstarije srpske melodije. Liturgijske pesme zabeležene u rukopisima bez notacije "krojene" su — prenošene usmenim putem. Pesme Stefana Srbina zabeležene su kasnovizantijskom neumskom notacijom. Različite titule: protopsalt (prvi pevač desnog hora), domestik (solista i upravitelj hora), kir (gospodin), pripisivane su uz Stefanovo ime iznad njegovih pet do sada otkrivenih liturgijskih pesama na srpskoslovenskom i grčkom jeziku. Na osnovu uporedne melodijsko-ritmičke analize ovih pesama ustanovljeno je da se radi o istom autoru. Stefanova najznačajnija i najduža pesma je "Ninja sili nebesnije s nami nevidimo služet". Peva se umesto heruvimske pesme na liturgiji pređeosvećenih darova u vreme velikog posta. Jedini zapis ove muzički i umetnički veoma vredne pesme nalazio se u zborniku iz XV veka u Narodnoj biblioteci u Beogradu (br. 93), poznatom i kao "psaltikija". Dragoceno je da je kompozitor i muzički pisac Kosta P. Manojlović snimio još 1937. godine dvanaest fotografija iz tog rukopisa uključujući i ovu pesmu naslovljenu "tvorenije domestika kir Stefana Srbina" (Arhiv SANU, VII/433), jer je rukopis izgoreo 1941. prilikom nemačkog bombardovanja Beograda. Ispod, a zatim i iznad crkvenoslovenskog teksta srpske redakcije crvenim tušem zabeležen je i grčki tekst ove pesme, što svedoči da je pevana na dva jezika. Ova jednoglasna pesma prvi put je izvedena u crkvi Sv. Sofije u Ohridu, povodom Dvanaestog međunarodnog kongresa vizantologa (1961).

Četiri druge Stefanove kompozicije — pričasne pesme na grčkom — zabeležene su u dvanaest rukopisnih zbornika iz XIV—XVI veka. Manji broj rukopisa je sačuvan u pojedinim grčkim bibliotekama, dok većina potiče iz skriptorije moldavskog manastira Putna u Rumuniji. Ovi zbornici sadrže liturgijske pesme — najvećim delom melizmatične — najpoznatijih vizantijskih i moldavskih autora koje su se isticale svojim umetničkim kvalitetima. Među njih su svrstana i dela Stefana Srbina koja su na taj način dobila antologijsko značenje.

U Stefanovim tvorenijima, stvaranim u vizantijskoj tradiciji, primetna je svojevrsna izgradnja melizmatičnih odseka sa postupnim uzlaznim i silaznim melodijskim kretanjem, nenametljivim ponavljanjima, širokim ambitusom melodije, kvintnim skokovima i karakterističnim ritmičkim motivima. Zahvaljujući ovim melodijsko-ritmičkim karakteristikama i uravnoteženoj kombinaciji odseka postignut je izuzetan sklad koji ostavlja dubok umetnički utisak i na izvođača i na slušaoca.

O Stefanu Srbinu dosta je pisano u zemlji i u inostranstvu. Nažalost još uvek nemamo pouzdanih podataka o njegovom životu i delovanju. Ćorđe Sp. Radojičić je pronašao tri rukopisa koja je ispisao "Stepan domestik", "Stjefan domestik u gradu Smederevu" i "Stjepan dijak" sredinom i u drugoj polovini XV veka, za Lazara i Grgura Brankovića, sinove despota Ćurđa. Smatrao je da su kompozitor "kir Stefan Srbin" i "Stefan domestik" ista ličnost. Lucija Cernić je pronašla još dva rukopisa, takođe iz XV veka, koje je pisao "Stefan domestik". A. E. Penington je, međutim, izrazila sumnju da su "kir Stefan Srbin" i "domestik Stefan" u gradu Smederevu ista ličnost, pošto u pet rukopisa koje je pisao "Stefan domestik" nema neumske nogacije. Andrija Jakovljević smatra da je Stefan Srbin živeo u periodu između 1360—1430, među grčkim monasima u nekom od manastira na Atosu, možda u Hilandaru.

U vreme kir Stefana Srbina delovali su i drugi srpski i vizantijski muzičari. Dela jeromonaha Isaije Srbina i Nikole Srbina nalazimo u zborniku s kraja XV veka za koji pretpostavljamo da potiče iz manastira Matejče u Skopskoj Crnoj gori (rukopis br. 928 Narodne biblioteke u Atini). Nekoliko vizantijskih autora bili su na izvestan način povezani sa Srbijom. To cy čuveni Jovan Kukuzelj, zatim Jovan monah, Joakim monah — obojica iz harsijanitskog manastira u Carigradu, Manuil Raul i Manuil Hrizafis. Tako se slika o liturgijskom muzičkom životu u srednjovekovnoj Srbiji postepeno upotpunjava sabiranjem niza pesama srpskih i vizantijskih muzičara koji su beležili svoja tvorenija neumskim pismom. Ovi muzički zapisi svedoče o monasima — umetnicima koji su u teškim vremenima turskog prodiranja na Balkan svojim delima doprineli obogaćenju liturgijskog i duhovnog života u manastirima (najvećim delom svetogorskim). Šire posmatrano, te drevne melodije svojom lepotom i snagom predstavljaju svedočanstva naše stare muzike i kulture.

Savremeni srpski kompozitori (Vojin Komadina, Dušan Radić, Vuk Kulenović) koristili su u svojim instrumentalnim delima motive iz pesama Stefana Srbina. Stefan Srbin je nedavno dobio svoje zasluženo mesto u vodećoj svetskoj muzičkoj enciklopediji The Grove's Dictionary of Music, vol. 18, London 1980, str. 93.

Dr. Dimitrije Stefanović | Hor "Kir Stefan Srbin"