*
OJKAČA —
O NAJKRAĆOJ SRPSKOJ TRADICIONALNOJ USMENOJ PESMI I SAVREMENOM POLITIČKOM FOLKLORU Dr Slavica Garonja Radovanac: O ovoj najmanjoj usmenoj lirskoj pesmi, kako ju je još nazvao Mladen Leskovac, srazmerno je malo pisano u nauci o narodnoj književnosti, čiji danak plaćamo upravo sada. Povod za ovaj, rekla bih, okrugli sto o OJKAČI, kao našoj najkraćoj usmenoj lirskoj pesmi, nije nažalost, naučne, već političke prirode. Pošto sam se ovom usmenom vrstom bavila u više navrata i uživo je slušala, a ponešto sakupljala i kao student, za početak, navela bih samo nešto od osnovnih postavki o njoj, kroz šta će se utvrditi da je reč o specifičnoj usmenoj tvorevini, koja nedvosmisleno pripada srpskom usmenom korpusu, pa čak predstavlja osnovnu odliku srpskog, rekla bih graničarskog, tj. u istoriji poznatijeg kao krajiškog mentaliteta srpskog naroda.
O ovoj najmanjoj usmenoj lirskoj pesmi, kako ju je još nazvao Mladen Leskovac, srazmerno je malo pisano u nauci o narodnoj književnosti, čiji danak plaćamo upravo sada. Prvu studiju ove vrste dugujemo upravo Leskovcu, koji je antologiju — dakle izbor iz do tada dostupne štampane građe, i većinom sa teritorije Vojvodine — pod nazivom "Bećarac" — objavio u izdanju Matice srpske još 1957. godine, čime je ovu najkraću narodnu pesmu uveo na velika vrata u nauku, u koju do tada ova usmena vrsta nije imala pristup. Trag Leskovčevog rada (koji je sa simpatijama prvi kritički propratio i Borislav Mihajlović Mihiz), po značajnom prostornom proširenju, koja je u usmenoj kulturi zapravo srasla sa Srbima sa teritorije preko Save i Drine, zapravo obe Krajine, Bosanske i bivše Vojne Krajine u Hrvatskoj, odnosno, mentalitetom "prekodrinskih" Srba, uspešno je po prilježnosti, temeljnosti pristupa i izuzetnoj sistematičnosti istraživačkog rada nastavio Nenad Grujičić, objavljujući svoju knjigu "Ojkača", do sada čak u pet izdanja — knjige su većim delom rezultat sakupljačkog, ali i antologičarskog rada. Iako N. Grujičić u svom takođe studioznom predgovoru tvrdi da su bećarac i ojkača različite pesme, mišljenja smo, da je, po motivskoj i formalnoj, a naročito verisfikacijskoj strukturi, reč o istoj pesmi, kojoj su različite nazive i različite načine izvođenja diktirali dva oprečna geopolitička i kulturološka basena obitavanja Srba na Balkanu — a to je panonski basen, kome kultrološki pripada "bećarac", i dinarski, u kojem, po svim svojim imanentnim svojstvima egzistira "ojkača".
Drugim rečima, ojkača ili bećarac, jeste najkraća lirska pesma srpskog folklora, koja je pratila sve istorijske nedaće i seobe srpskog naroda, pa se sa njima i rasprostrla duž Balkanskog poluostrva, po jednoj, moglo bi se reći, dosta preciznoj liniji, koja tačno prati granice bivše Vojne Krajine — od Tromeđe u Dalmaciji do Petrovaradina u Sremu i Temišvara kao krajnje tačke njenog prostiranja i pevanja. Srpski narod naseljen sa obe strane istorijske Vojne Granice, izvodi ga i često različito naziva (od Dalmacije, gde se pesma zove i groktalica), preko Like, Banije, Korduna i Bosanske Krajine, gde se svuda uglavnom i naziva ojkača (u Lici i rozgalica, dok je ženski distih — prelica), da bi preko Save, u Slavoniji i Vojvodini, to bio bećarac, na koji uglavnom misli i piše u svojoj studiji i Mladen Leskovac, obrađujući tako zapravo, tek samo jedan periferan segment ovog fenomena.
Razlog duge i relativne neproučenosti bećarca ili ojkače, leži verovatno i u poznatoj i poraznoj oceni Vuka Karadžića, o "pjesmama bačvanskim novijeg vremena" (u napomeni u prvoj knjizi "ženskih pjesama" 1841), da su to pjesme koje se "tako iskvareno pjevaju", da ih "ponajviše nije za štampu", ali ih donosi u svojoj prvoj knjizi samo kako primer procesa razgradnje klasične narodne lirske pesme, koju je smatrao jedinim uzorom jezičke i motivske lepote. Dakle, bećarac već beleži Vuk kao nedvosmisleno srpsku pesmu već u prvoj polovini 19. veka, navodeći i njen prostor pevanja (Bačku), a mi bismo dodali, svakako kao posledicu već završenog procesa seoba Srba na Granicu. Inače, i po istraživanjima M. Leskovca, svakako da su prvi distisi već postojali tokom 18. veka (njih kao takvu, popularnu i tipičnu usmenu pesmu Granice, u svoj roman "Seobe" ukorporira i M. Crnjanski). Da li je ova kratka pesma nastala izdvajanjem iz dugih epskih pesama-hronika, sa dvostruko rimovanim desetercem, koji su se iz tih velikih pesama prirodno odvojili, tj raspali na manje tzv. duple bećarce ili trostihe, a ovi se opet, sveli na efektnu poentu u distihu; ili njihovoj (naročito i često lascivnoj tematici dugujemo i uticaj stihova iz srpske građanske lirike), tek distih — ojkača ili bećarac se po popularnosti kao plamen raširio duž čitave Granice među Srbima između dva carstva (Austrijskog i Otomanskog), kako smo videli, postajući sam način njihovog usmenog izraza, pevana doduše, prema kulturološkim razlikama, drugačije od regiona do regiona. Tako, dok u ojkači imamo muško višeglasno pevanje, od Dinare do Kozare, distih se na Kordunu i Baniji, Slavoniji i Sremu, peva već mekše i uz tamburicu, a u Zapadnoj Slavoniji pod Papukom (sem pevanja uz tamburicu) igra kroz dvoglasno pevanje u tradicionalnom kolu "tarabanu". Takođe, činjenica je da je bećarac ili ojkača jedina naša usmena vrsta koja je svojom vitalnošću preživela raspad ne samo usmene poezije, već čitave naše usmene kulture i civilizacije, preživevši naročito sve burne promene tokom 20. veka, opstajući i do danas kao pesma u stalnom i autentičnom usmenom stvaranju. Drugim rečima, distih je i danas narodna pesma koja je jedina opstala u živom usmenom prenošenju i gotovo obaveznom pevanju na određeni napev ili melodiju — širom srpskih (bivših i sadašnjih krajeva).
Da je ojkača ili bećarac — autentična baština srpskog naroda na prostoru bivše Vojne Krajine, i to srpskog stanovništva s obe strane nekadašnje viševekovne Granice — naročito svedočanstvo pruža obilje sakupljene, a do danas neobjavljene rukopisne građe iz sredine i s kraja 19. veka, kao i prvih decenija 20. veka, koja se čuva u Etnografskoj zbirci Arhiva SANU, nešto i u Matici srpskoj. I to je deo naučnog nemara koji danas skupo politički plaćamo. U tom smislu treba spomenuti, do danas poznatu najstariju poznatu zbirku distiha, sakupljenih upravo sa područja Like, tj. Vojne Krajine, čiji je autor Nikola Begović, poznati srpski tribun, sveštenik i sakupljač klasičnih srpskih narodnih umotvorina (Srpske narodne pjesme Like i Banije, Zagreb, 1885; Život i običaji Srba graničara, Zagreb, 1887). Ovu zbirku bećaraca on je kao mlad učitelj bogoslov sakupio 1842. u Kostajnici (koja se i danas čuva u Rukopisnom odeljenju Matice srpske, delimično obelodanjena u radovima Marije Kleut) — kao još jedan prilog o prvenstvu, ali i neiskorišćenosti dokaza o evidentno srpskom nacionalnom poreklu "ojkače". Sem ovog, ključnog dokaza o Vojnoj Krajini kao najverovatnijoj kolevci nastanka distiha ili ojkače, u spomenutoj Etnografskoj zbirci Arhiva SANU, čuva se i nekoliko hiljada zabeleženih i neobjavljenih distiha Manojla Bubala Kordunaša, koji je ove pesmice tokom svog terenskog rada, početkom 20. veka, beležio širom bivše Gornje Krajine (misli se na Kordun i Baniju). Takođe, nešto ranije, na prelazu iz 19. u 20. vek, i na prostoru Zapadne Slavonije, učitelj Sima Mileusnić zabeležio je u srpskim selima oko Papuka i Psunja sve do Nove Gradiške, takođe oko hiljadu distiha-bećaraca sa ovog prostora, precizno navodeći koji su distisi "šokački" (tj. hrvatski), a koji srpski, na šta ćemo se posle vratiti. (Ne treba napominjati da je srpski narod iz ovih navedenih regiona današnje Hrvatske, u ratovima 90.tih temeljno etnički očišćen).
Od štampanih zbirki treba napomenuti iz ranijeg perioda zbirku "Ličanke" Dragoslava Aleksića (1934), koji takođe donosi stotinak "prelica", i "rozgalica" iz Like, dok u posleratnom periodu, distih — kao idejni, partijni, "partizanski" distih, naročito promoviše u svojim zbirkama "Partizanske narodne pjesme s Kozare" Milivoj Rodić (koji je napisao i doktorsku disertaciju na tu temu, uvodeći za ove pesme još jedan, legitiman termin za ove pesme u pokretu NOB-a, kao — "kozarčice" pevane i izvođene najčešće u "kozaračkom kolu"). Najzad, tu je i zbirka narodnih pesama Stanka Opačića Ćanice sa prostora Korduna (1987), takođe sa nekoliko stotina zabeleženih "partizanskih distiha". Masovno postojanje i preinačenje ove pesmice sa lirskog na idejni (partijni) motiv, sa istim napevom, svedoči o njenom vitalnom opstojavanju u svim vremenima, ali i kao masovan izraz pesničkog bića samog srpskog, krajiškog naroda, duboko ukorenjenog u sopstvenu usmenu pesničku tradiciju.
Svojoj neobičnoj vitalnosti i popularnosti, distih, ojkača, bećarac svakako duguje rimovanom desetercu, čestoj leoninskoj rimi, i izuzetnom aliteracijskom efektu, kada nas često iznenade blesak tzv. duple rime, a gde je sabijen zvukovno bogat i britak gnomski iskaz, često naglašenog i humorističkog tona. Nekada je to blistavo ispevana slika, osećaj, ideja, misao, najčešće iz svakodnevnog života. Ta realistička vezanost za svakodnevni život čoveka, možda je i najveća vrednost distiha. Ovo su pesme trenutka, trenutne inspiracije, u kojoj su zahvaćeni detalji neposrednog, proisteklog iz svakodnevnog narodnog života, npr. "uz rakijski kazan", kako to slikovito navodi Nenad Grujičić. Ali, naročit šarm distih ima u vedrom, šaljivom tonu, tom životnom optimizmu kojim zrači, i koji je tako redak u čitavom našem duhovnom nasleđu i istorijskom iskustvu. Taj životni vitalizam distiha proističe iz toga što su to prvenstveno i najčešće pesme ljubavnog karaktera, kroz koji je potenciran život u svim svojim najelementarnijim impulsima — u slavu erosa i ljudske radosti postojanja. Upravo sa rodnog aspekta, ojkača ili bećarac, tu pokazuju različit pogleda na život i svet, iz muškog, odnosno ženskog ugla gledanja, a odnosi među polovima su i dati najčešće u šaljivom nadmetanju, kao večitom agonu između dva suprotna pola. Međutim, dokaz da distih nije samo pesma mladosti, kako tvrdi Mladen Leskovac, već je i izvanredan izraz univerzalnog životnog vitalizma, jeste i sledeći primer, zabeležen kao pevana pesma u izvođenju ženske grupe "Kozara" iz Prijedora:
Aoj moja, pedeset i koja,
Niti brojim, nit se mlađe bojim!
Iako još niko u nauci nije pokušao da sprovede klasifikaciju ovih malih pesmica, jedna od mogućih jeste, da unutar ljubavnog motiva često imamo distihe vezane za određene lirske, posebno omiljene segmente: mesečina, oči, suparnica, svekrva, odnosno, reči-simbole: dragi, lola, baraba, dika, mala i sl. Raspon ljubavnih osećanja u ojkači ide od suptilnih, poetskih (Šuma pusta, a šikara gusta / tu je sladak poljubac u usta), do dvosmislenih, erotskih (Ja sam malu pritisno na ploči / Mjesečina izbuljila oči), najzad često i grubih, lascivnih.
Trag klasične lirske pesme ipak je uočljiv naprimer, u jednom od izuzetnih zapisa: "Meni dragi reko prsten dati / spram kojega vidim večerati").
Uz ljubavne, najveći broj, po pravilu antologijskih distiha, posvećen je samoj pesmi i pevanju, kao i kolu i instrumentu (tamburici) uz koju se distih često peva: Grlo moje ko tambura jeca / jedva čekam neđelju i sveca!
Nas tri seje zapjevati znamo / šta ćeš, nano, kad se razudamo!
Srpski nacionalni identitet (svi su primeri iz knjige Nenada Grujičića) takođe je snažno očuvan u sledećim stihovima: Ima l išta od Srbina jače / ima l ljepše pjesme od ojkače? Ili: Manastiri, gusle i gudalo / to je srpsku vjeru sačuvalo!
Uz nedvosmisleno apostrofiran nacionalni identitet, ojkaču / bećarac odlikuje i slikanje narodnog života kroz socijalno-društvene odnose, kao i odnose unutar porodice, antagonizam snaha-svekrva (iskazan najčešće humorno), vođenje računa o materijalnom stanju (mirazu) kao uslovu za brak, gde se uvek efektnom rimom i poentom ta sva težina životnih problema raspršuje u poenti, kroz neku vrstu rugalačke vedrine:
Dukatarku prodaju dukati / ja sirota, mene će ljepota!
Draž svakodnevnice, data kroz rodnu perspektivu, npr. mušku vizuru zvuči ovako: Oj rakijo, primakni se meni / dok je tebe lola se ne ženi!, za razliku od dijametralno suprutnog, ženskog viđenja (teškog) života žene u patrijarhalnom braku:
Mene mati naučila tkati / pa me natra svako veče satra!
Zavičajna toponimija, takođe je bitan segment nedvosmislene sraslosti srpskog naroda sa prostorom svoje (Krajiške) egzistencije, ali i prostorne egzistencije srpske ojkače:
Grmeč leže vile i orlove / a Kozara sive sokolove!
Sa Grmeča klikće bjela vila / Oj Krajino, majko moja mila!
Aoj Uno, ljepotice moja očara me okolina tvoja.
Moštanice, vodo plemenita, ko te pije, taj bolestan nije!
Najzad, u ojkači koja pamti uglavnom novija (i mirnodopska vremena) nailazimo i na prave dragulje iz dublje prošlosti Krajine:
Oj Mjeseče, pričekaj Danice / ja ću svoga dragog sa Granice.
Oj Krajino, krvava aljino / ko te gazi, kući ne dolazi!
Na ovu bogatu tradiciju prošlog veka, nadovezuju se i partijni, tzv. partizanski bećarci polovine 20. veka, kao najmasovniji i najproduktivniji oblik nastajanja jedne usmene pesme u jednom delu srpskog naroda u Drugom svetskom ratu, koju ćemo za ovu priliku preskočiti. Ali, nastavak priče o ojkači, dešava se upravo u naše dane, kada bogatu usmenu tradiciju rodnog tla, a najeksplicitnije ojkačku, nastavljaju upravo Srbi prognanici iz Hrvatske, čije pevačke grupe u novim naseobinama po Srbiji i novoispevani distisi, još jednom pokazuju svu genetsku povezanost i ukorenjenost Krajišnika u rodni kraj, iako su morali da ga napuste:
Oj Krajino, na tebe sam sviko,
Ne mogu te prepustiti nikom!
Upravo ovim se potvrđuje ojkača kao pesma koja prati Srbe Krajišnike svuda, u prostoru i vremenu, kao njihov možda najautentičniji izraz duha i mentaliteta, pesma koja se adaptirala na sve istorijske (ne)prilike srpskog naroda na Balkanskom prostoru permanentno ugrožavane egzistencije.
I sada dolazimo do centralnog pitanja ovog skupa — otkud Hrvati u ovoj priči o ojkači kao autentičnoj srpskoj i najkraćoj usmenoj pesmi? Naravno, od kada je nedavno obelodanjeno da je "ojkača" postala zvanični hrvatski nematerijalni doprinos svetskoj baštini pod zaštitom UNESKA. Kako je tekao ovaj proces i gde leže uzroci ove pojave, koja očigledno, ima dublje korene? U konstituisanju hrvatske nacije još u 19. veku, presudnu ulogu je, upravo uz književni jezik (odnosno, preuzimanje u doba "ilirizma" srpskog štokavskog dijalekta i ijekavskog izgovora kao književnog jezika i Hrvata — autentični Hrvati su samo čakavci i kajkavci) odigrala i narodna književnost, i to na način, koji je sličan trenutnom prisvajanju ojkače kao hrvatske duhovne baštine registrovane u UNESKU. Naime, dok je Vuk Karadžić obavio, doduše, uz dosta vernih saradnika, ali u načelu SAM — epohalan posao prikupljanja i objavljivanja Srpskih narodnih pjesama u prvoj polovini 19. veka, Matica hrvatska je pristupila krajem 19. veka sličnom, ali timskom poslu — i tu je osnovna razlika — objavljivanju Hrvatskih narodnih pjesama u deset tomova 1892—1942 (simptomatično je da je poslednji tom izašao 1942. u NDH), sa raznih prostora Balkana, među kojima je mnogo građe naročito od srpskih sakupljača iz Dalmacije, Like, Slavonije, odnosno, i sa prostora Vojne Krajine (ali i čitavi tomovi muslimanskih epskih pesama), što je sve kao "hrvatsko nacionalno blago" trebalo da parira Vukovim zbornicima kojima se već uveliko divio ceo svet, a što kolekcija HNP, po rečima akademika Miroslava Pantića, "sem po obimu", ni po kvalitetu, ni po motivima ni po jeziku" nije mogla da se meri Vukovim zbirkama. No, ipak, jedan drugi cilj je postignut. Uz stvaranje hrvatskog nacionalnog identiteta, uz (katoličku) veru, književni jezik (štokavsku ijekavicu), i narodnu književnost (sačinjenu najvećim delom od varijanata srpskih narodnih pesama već poznatih kod Vuka ili falsifikata sličnih motiva), pripreman je teren za ono što je i rezultiralo krajem 20 veka — u samostalnu hrvatsku državu.
Drugo pitanje, vezano neposredno i za ojkaču jeste — sva usmena književnost na štokavskoj ijekavici, pa i ona — u okviru hrvatskih zbirki — nedvosmisleno je srpskog porekla. Jer, jedino jezik i folklor ne trpe nasilne verske i političke promene i žilavo opstaju i u novim kulturno-istorijskim uslovima. Kao što znamo, permanentan proces od preko tri veka na prostoru katoličkih država — Mletačke republike i Austrijskog carstva bilo je nasilno unijaćenje — kao prvi stepen, potom i otvoreno pokatoličavanje srpskog stanovništva koje je seobama stalno naplavljivalo Vojnu Granicu iz bosansko-hercegovačkog, dalmatinskog zaleđa, sliva Pive i Tare, Drine. Veliki deo tih Srba, što milom, što silom (za činove i privilegije, ali i prodaje "vere za večeru", kako se slikovito kaže i u "Pilipendi" Sime Matavulja), postepeno je popuštao i prelazio u katoličanstvo, tj. hrvatstvo, često i čitava sela, zaboravljajući kroz generacije svoje ime i veru, ali je sa sobom poneo i svoju usmenu tradiciju (doduše nešto u jezičkim i religioznim detaljima preinačenu, po ličnim imenima, imenima svetaca, no uglavnom bez mitoloških motiva koje je katolička crkva naročito proganjala) — što je značilo — jezik i motive srpskih narodnih pesama, sada pod hrvatskim imenom. To se očigledno dogodilo i sa ojkačom. Taj proces se odlično može videti na poređenju srpskih krajiških (uglavnom neobjavljenih) i hrvatskih štampanih zbirki s kraja 19. veka. Ovde negde vidim odgovor — zašto je i krajiška ojkača postala hrvatska duhovna baština prezentovana svetu. Iz jednostavnog razloga, što je Hrvatska, sada sa državotvornim moćima i institucijama, za razliku od Srba Krajišnika (koji su ostali i bez zemlje, i bez ikakve institucionalne — naročito naučne, organizacije) bila u mogućnosti da institucionalnim mehanizmima odradi isti onaj posao koji su odradile već institucije Matice hrvatske i JAZU u poslednjih sto pedeset godina.
Mora se primetiti još nešto: Hrvati predano, vredno, sistematski, timski, organizovano i fanatički istrajno, rade na svojoj državotvornoj ideji, već vek i po, gradeći dobrim delom legitimitet na onome što im je razjedinjeno i rascepkano Srpstvo olako prepustilo. Dovoljno je ponoviti navedeni primer — da još uvek, više od sto godina od prikupljanja usmenog blaga srpskog naroda upravo sa prostora današnje hrvatske države — Like, Banije, Korduna, Slavonije, Dalmacije — gde Srba od kraja 20. veka više nema — (predmet moje doktorske disertacije — Srpsko usmeno poetsko nasleđe Vojne krajine 18, 19 i 20. veka) većina tih zbirki nikada nije publikovana, a sa višestrukim vrednostima u odnosu na ono što je u Matici hrvatskoj odavno i blagovremeno štampano, na koje se često pozivala i srpska nauka, ne mareći, niti pokazujući preterani interes za isti, važan i vredan srpski usmeni korpus na istom tom području. Tako je ostalo nepoznato na hiljade distiha u spomenutim rukopisima Manojla Bubala Kordunaša, na hiljade bećaraca iz Slavonije Sime Mileusnića, i zato se desilo ono što se desilo.
Šta je moguće sada učiniti? Svojatanje ojkače kao hrvatske duhovne baštine jeste prst u oko sadašnjim Krajišnicima, nasilno prognanim sa svojih vekovnih ognjišta iz današnje Republike Hrvatske, koji, ostajući bez svog zavičaja, ostaju sada i bez svoje duhovne autentičnosti po kojoj su se jedino legitimisali i bili folklorno prepoznatljivi i u izbegličkim uslovima. Ni za važnije stvari u Srbiji nije bilo veće i sistematizovane, timske inicijative, ali svakako, predlažem u tom smislu — da se okupi tim stručnjaka, koji bi u razumnom roku sakupio i skenirao relevantnu građu (rukopisnu i štampanu) o ojkači / bećarcu sa srpskih prostora Balkana u poslednja dva veka, napisao i timsku studiju, dokazujući time da je distih, tj. ojkači / bećarac autentični deo i srpske duhovne baštine (sad moramo verovatno pristati i na ovo — I), naročito prognanih Srba Dalmatinaca, Srba Slavonaca, Srba Ličana, Banijaca, Kordunaša (insistirati na regionalnoj pripadnosti, jer su to regije koje su u nekadašnjoj Jugoslaviji bile znatnim delom i srpske). Takođe, važnu sponu i utehu, za sada, predstavlja Republika Srpska i njeni pametni kulturni i politički potezi, pa mi se čini da je najcelishodnije da regionalni centar budućeg proučavanja ojkače, ali i srpskog folklora (pošto znamo da ga jedina Srbija u okruženju nema) bude Banja Luka (ili Bijeljina), a iz nje da potekne i ova akcija vraćanja ojkače u krilo sopstvenog naroda i njegove još jedino žive usmene tradicije. Tek će tada mapa i slika srpskog usmenog pevanja biti u potpunosti sastavljena. U ojkači je svakako očuvana prava priroda, izuzetna pevačka nadarenost i vitalnost prekodrinskih i prekosavskih Srba, srpskog naroda u celini.[/color]
Udruženju književnika Srbije | Francuska 7 — Beograd, 22.6.2011. |
Jadovno 1941. 
