sledeća tema »

[Angelina]

*

FRULA


U kolu od kolovođe razigranija
Na svadbi od kuma pijanija
U gori od slavuja raspevanija
Kad u nju svira — srce pastira.

                          Ivan Glišić


FRULA je narodni drveni duvački instrument koji je rasprostranjen širom Kosova, posebno poznat kao instrument pastira. Frula ima brojne oblike i nazive: svirala, poj slavuja koji se širi celom zemljom. Veličina frule zavisi od tipova, a kreće se od 18 cm (kratka frula) pa sve do 90 cm (svirala).

Frula se izrađuje od šupljeg drveta, zove, javora, oraha, ali i od metalnih cevi, posebno od mesinga i bronze. Frulu uglavnom koriste muškarci. Repertoar frulaša sastoji se od poznatih melodija za pevanje i igru, solističkih delova uzetih iz ženskih žalopojki itd. Muzičke figure i nazivi delova instrumentala za frulu obično su povezani sa mestima uzgoja životinja.

Zvuk frule se može dobro kombinovati sa zvonjavom medenica goveda tokom ispaše. Ćesto se dve frule udružuju, tako što jedna svira melodiju dok je druga prati.¹

*

FRULA od drveta koja je veoma rasprostranjena kod Srba zove se najčesce frula. To je svirala sa porezom koji se prislanja na usne. Porez se završava ivicom "bridom" na poledjini frule, gde se seče vazdušni mlaz i stvara ton. Na gornjoj strani frule ima šest otvora za prste, a sa donje strane, kod frula koje se danas izrađuju, postoji još jedan otvor za palac leve ruke.

Frula ima osnovni i preduvni registar — obim ukupno od dve oktave. Osnovni prstored je durska lestvica. Izrađuje se od jednog komada drveta, ali se danas zbog boljeg usaglašavanja sa drugim instrumentima, frule prave iz dva dela. Za veće frule često se sreće naziv duduk, a za manje duduče. Najcešće se na fruli svira pratnja narodne igre kolo.²

"Frula je duvački/aerofoni instrument koji se pravi od jednog komada drveta (uglavnom šljive). Sastoji se iz čepa kojim je instrument zatvoren sa gornje strane (ne u potpunosti s obzirom da mu je odsečen jedan uzdužni deo da bi omogućio prolaz vazduha kroz cev svirale). Na poleđini instrumenta nalazi se otvor sa oštrim bridom koji se naziva vetrilo, a koji seče vazduh stvarajući ton. Na dnu svirale nalazi se rupa koja se naziva oduška. Na prednjoj strani svirale nalazi se šest rupa pomoću kojih možemo izvesti sedam tonova (najčešće tonovi durske lestvice)."





¹ Posta
² Preuzeto sa sajta muzičkog ansambla "Stupovi"

[Angelina]

*

ODRŽANO PREDAVANJE O RAZVOJU FRULE

OD LIVADE DO CENTRA "SAVA"

U okviru ciklusa "Koncert petkom", Rastko Jakovljević, apsolvent etnomuzikologije, održao je zanimljivo predavanje o razvoju srpske frule, pod nazivom Od livade do Centra "Sava". Ovo sadržajno predavanje bilo je propraćeno video i audio zapisima koje je mladi istraživač prikupio na terenu, kao i instrumentima o kojima je govorio.

Uopšteno govoreći o muzičkim instrumentima, Jakovljević je podsetio na to da je čovek najpre koristio govor, a potom se izražavao i pomoću instrumenata.

■ Spočetka muzički instrumenti su korišćeni u komunikaciji s višim silama, u sklopu obreda, ali i u signalne svrhe. Frula spada u grupu aerofonih instrumenata i nije svojstvena samo Srbima, već je poznaju svi narodi. Postoje eksponati od kostiju još iz vremena paleolita i pretpostavlja se da su korišćeni u signalne svrhe. Frula je prepoznatljiva na srednjovekovnim freskama, a nalazi se i u zapisima, pričama, bajkama — objasnio je Jakovljević.

Za najraniju etapu razvoja frule na ovim prostorima karakteristična je pojava duge svirale — duduka. Ova gigantska frula bila je vrlo popularna i za nju su karakteristični nejednaki otvori. Repertoar za duduk je bio zabavnog karaktera (čuvanje ovaca, putovanja) i retko se koristio za pratnju igara, ali ima i takvih primera, u šta se publika uverila pogledavši video-zapis.

Jakovljević je istakao da je bila neminovna promena izgleda frule tokom godina, kao i čovekov odnos prema ovom instrumentu. U drugoj etapi razvoja došlo je do začetka osnovnog tipa frule u Srbiji — varoške ili kratke frule. Pored smanjenja dimenzija, došlo je do proširenja opsega instrumenta i promene registra, a promenio se i kontekst. Frulaši su postali centralne figure igre, tako da se dobra igra nije mogla zamisliti bez sviranja na ovom instrumentu. Poslednja etapa razvoja se odnosi na još veću popularizaciju frule u tzv. neofolk kulturi. Pored klasične frule od drveta, danas se ovaj instrument pravi od različitih materijala, najčešće od metala. Glavni nosioci više nisu seoski muzičari, već profesionalci, poput Bore Dugića, a akcenat je pomeren na individualno izvođenje. Danas se tradicionalno izražavanje spaja s pop muzikom ili tehnom, a mnogi izvođači se okreću i interpretacijama dela klasične muzike. Ipak, sviranje na fruli se neguje najviše u folklornim ansamblima i orkestrima, a ovaj instrument je semantički vezan za srpsko nacionalno biće.

J. S.

[Angelina]

*

O FRULI I FRULAŠIMA NEKAD I SAD

ČUVARI TRADICIJE

Frula je, odvajkada, bila muzički instrument koji simbolizuje univerzalnu harmoniju u prirodi. Naravno, i onu najsuptilniju vezu koja seže još od pastirskih dana Pana, boga pećina i gajeva, koji je zvukom frule uveseljavao bogove, nimfe, ljude... Mnoge legende širom svijeta pominju natprirodne vrline zvuka frule od koje "nastaju lagani povjetarci, pa i feniksi koji odvode par u raj besmrtnika". Frula od trske na kojoj sviraju derviši tokom svojih seansi propraćenih plesom Mevlevija (dreviši obrtači), simbolizuju dušu odvojenu od njegovog božanskog izvora koja se želi njemu vratiti.

Naravno, nas najviše interesuje tradicija sviranja frule u Srbiji i Crnoj Gori. Organizator Festivala frulaša, drugog po redu, Rade Košani, predsjednik Udruženja frulaša "Adam Milutinović Šamovac" priča nam interesantne detalje.

Frula je u Srbiji i Crnoj Gori u svoje vrijeme predstavljala centar društvenog, javnog života u seoskim sredinama. Danas nema moba, sjedeljki, prela, ali u staroj Srbiji i Crnoj gori, osim gusala, to je praktično bio jedini oblik javnog života na selu. Čim bi se pojavila frula ljudi bi pjevali. Frula je bila u upotrebi u svim slobodnim, javnim prostorima, u prirodnom okruženju među pastirima, na seoskim saborima, prelima, mobama. Ona je nudila mogućnost ljudima da obogate svoj život. Ona je bila svojevrsni simbol srpskog naroda, sve do nedavnih vremena.

Frula, inače, pripada praktično svim civilizacijama. U različitim varijantama, pripadala je i pripada mnogim narodima, koji joj često pripisuju božansko porijeklo, kakvo nalazimo već u starogrčkoj i egipatskoj mitologiji i u istoriji starih naroda. Pred Muhamedom svirao ju je pastir dok su svi prisutni padali u trans, dok sufiji kažu da su frula i Božji čovjek jedno isto. Ali, gotovo svuda, u graditeljskom, muzičkom, običajnom smislu imala je drugačiji karakter, pa je zato u većim sredinama smatraju dijelom baš sopstvenog, osobenog folklora.

■ Frula je most između vjekova, ali i između naroda Balkana, što je naglasio i Metodi Metodijev, drugi sekretar bugarske ambasade u Beogradu, koji nam je bio gost na proteklom Festivalu, jer ona je zajednički imenitelj za sve ovdašnje narode. Naš cilj je međunarodni festival koji će u umjetničkom smislu da promoviše etnomuzikološke vrijednosti, da čuva tradiciju i afirmiše njene nastavljače — kaže nam Rade Rošanin.

Udruženje frulaša "Adam Milutinović Šamovac" je u svojevrsnom misiji čuvanja etno muzikoloških vrijednosti srpskog naroda pošto nema nikakvih sistemskih rješenja. Drugim riječima, dokazuje Srbima da je to dio njihove tradicionalne, autentične kulture. Nažalost, posao ponekad izgleda sizifovski. Recimo, nema nijednog nacionalnog narodnog orkestra bez frule, odnosno njene lokalizovane varijante, bilo da je to u Kini, Arabiji, Tunisu ili Boliviji, Moldaviji, Rusiji, o Rumuniji, Bugarskoj i Makedoniji da i ne govorimo. Osim u Srbiji i Crnoj Gori!


IME ZA PONOS

Udruženje frulaša Srbije "Adam Milutinović Šamovac" nosi ime po proslavljenom srpskom frulašu rodom iz Dragobraće kod Kragujevca, inače porijeklom iz Crne Gore. Sada već davne 1929. godine, od strane Ministarstva prosvjete Kraljevine Jugoslavije proglašen je za umjetnika na fruli i kao takav dostojno reprezentovao muzičko blago srpskog naroda u cijeloj Kraljevini i Evropi.

Njegovom sviračkom umijeću tokom evropskih turneja divili su se Ruzvelt, Čerčil, Žozefina Bejker, čuvena šansonjerka i glumica. Milutinović je snimio 12 vinil-ploča na 78 obrtaja u Londonu, 1929. godine, i zapanjio cijelu Evropu, a i šire.
 
V. Lazarević

[Angelina]

*

FRULA — ČAROLIJA KOJA SPAJA NEBO I ZEMLJU


Uprkos mišljenju da je frula srbijansko čedo, izum davno upokojenih pastira koji su uživali na šumadijskim pašnjacima, postojanje ovog instrumenta u Kini, Peruu, Rusiji i drugim zemljama širom sveta demantuje naše tvrdnje o svojatanju frule kao nacionalnog instrumenta. Mitsko zaveštanje šumskog i pastirskog božanstva Pana, koji je od nimfe Siringe preobražene u trsku sačinio prvu frulu i odsvirao svoj prvi zvučni san, nastanilo se u duši svakoga od nas.
 
FRULA JE NAŠ GENETSKI IMETAK

Kako objašnjava umetnik Bora Dugić, zvanični srpski kralj frule, instrument koji ga je proslavio i koji je samo voljom neke više sile uspeo da se održi u našoj tradiciji:

"Mnogo puta ljudi me pitaju da li je frula samo srpski instrument. Odgovaram da nije, jer postoji u gotovo svim zemljama sveta. Ipak, jedno je sigurno: frula je vremenom postala srpski nacionalni instrument. Srbi su je doneli sa sobom kad su došli na Balkan i nikada se od nje nisu odvajali. I kada nam je bilo lepo, i kada nam je bilo teško, frula je bila uz nas da podeli i radost i tugu. Srbi su kroz svoju istoriju gubili i dobijali teritorije, gubili i dobijali ratove, ali taj mali instrument nikada nisu izgubili. Kad je bilo ratno vreme, u ropstvu, daroviti Srbi su na frulici svirali u poluglasu, ali su zato znali i da sviraju kad su bili srećni i slavili pobedu. Ni sreća, ni tuga nisu naš narod odvojili od frule.

Objašnjavajući da krhka srpska duša drugačije peva na fruli nego neki Peruanac ili Kinez, Dugić kaže da se zbog neslućene čarolije zvuka i emocija koje je na volšeban način u stanju da proizvede, našoj, srpskoj fruli divi i klanja ceo svet.

"Srpska frula pripada Srbiji, ona pripada svesti, domišljatosti, promišljenosti koja je vezana za srpski narod. Srpski zvuk mora da pripada svakom Srbinu na isti način. Činjenica je da je frula bila nešto što je obeležavalo kolektivno nesvesno stanje, i u njoj je postojao, ali i dan-danas postoji genetski zapis. Druga je stvar što se danas naša genetika i naše stanje svesti usmerava u nekom drugom pravcu ili, možda, pokušava da se briše, ali se zvuk frule kao genetski imetak nikada neće u potpunosti izbrisati iz našeg mozga", tvrdi Dugić i to objašnjava na praktičnom primeru:

TOPAO, NEŽAN I MEK ZVUK
 
"Kad sam počeo da nastupam, primetio sam da mala deca koju majke dovedu na koncerte od svih instrumenata zapaze najpre frulu. To nije slučajno. Neki su to pokušali da objasne da malo dete koje još nije prohodalo logično zapaža najpre frulu, jer je i ona mala. Međutim, to nije tačno. Naučno je dokazano da dete ne razlikuje veliki i mali instrument, ono samo prepoznaje zvuk, a to nam je došlo kao kolektivno nesvesno nasleđe. To je Karl Gustav Jung u svojim psihoanalitičkim radovima sjajno objasnio: sve jedinke jednog istog kolektiva prepoznaju iste stvari na sličan način.

Komentarišući prednosti srpske frule u odnosu na inostrane, naš najpoznatiji instrumentalista na fruli opisuje da je zvuk našeg muzičkog čeda okrugao, mek, topao, nežan, sposoban da dočara i apatiju i euforiju, da vaznese i upokoji, širok kao slovenska duša.

"Dato nam je da kroz frulu govorimo. Sve ono što nosimo u sebi, sve ono što je utkano u naše biće, frula zvukom dočarava. Ona je spojila nebo i zemlju, živo i mrtvo, muško i žensko, dušu i telo, i takva, čarobna, ne može da dosadi nikome na svetu.

Iako u Srbiji na prvi pogled nema puno frulaša, na Saboru frule u Prislonici kod Čačka svake godine okupi se po nekoliko stotina proizvođača i muzičara, kojima je jedini zajednički imenitelj ljubav prema fruli. Od šljive, zove, drena, crnog bagrema, šimšira, jorgovana, javora, palisandera, abonosa... Bilo da je od prirodnog materijala, olova ili specijalne plastike, frula prenosi emocije iz duše. Ona govori sve jezike, spaja naizgled nespojivo i radi ono što nikome do sada nije pošlo za rukom: stalno vodi napred. Frula je, kažu oni koji je vole i koji njenim jezikom govore, promisao Božja koja ljude vodi do vrata raja...

Snežana Milošević | 24.05.2002. | Balkan media

[Angelina]

*

FRULA — TRADICIONALNI DIS/KONTINUITET


Jedan od oblikotvornih faktora koji su čoveka ontološki odredili kao društveno i kulturno biće, svakako jeste muzika. Muzika je proizvod ponašanja ljudskih grupa, formalnog i neformalnog, ona je ljudski organizovan zvuk... Možemo se složiti da je zvuk organizovan po obrascima koji su društveno prihvaćeni, da stvaranja muzike treba smatrati oblikom naučenog društvenog ponašanja i da su muzički stilovi bazirani na onome što je čovjek uzeo iz prirode kao dijela svog kulturnog izraza prije nego ono što mu je priroda nametnula.¹ U vezi sa navedenim je i povratni uticaj, budući da muzika nije samo skup uređenih muzičkih komponenti, već reflektuje kulturne i društvene procese koji određuju značenjski okvir njenog nastanka.² Sve navedeno primenljivo je ina tradicionalnu³ narodnu instrumentalnu praksu.

Frula, koja je predmet interesovanja ovog rada, predstavlja oblik narodnog aerofonog instrumenta čije je poreklo teško odrediti, budući da je ovaj u biti jednostavan muzički instrument zastupljen ne samo u našoj zemlji i njenom bližem okruženju⁴, već iširom sveta.⁵ Zahvaljujući svojim tehničkim karakteristikama, specifičnoj boji i usvajanju srpskog muzičkog repertoara, frula se dobro primila u našoj tradiciji, i u prošlosti je, uzdvojnice, gajde i gusle, činila nosioca nacionalnog muzičkog izraza.⁶ U odnosu na funkciju koju je tada imala, frula se prvenstveno identifikuje kao reprezent pastirske kulture, a u širem kontekstu kao bitan činilac seoskog društvenog života, budući da repertoar čine melodije koje prate narodnu igru i pesmu. Takvo pozicioniranje unutar društva dugo je frulu vezivalo, kako za ruralne sredine, tako i za amaterstvo i s tim u vezianonimno stvaralaštvo na ovom instrumentu. Njeno okruženje podrazumevalo je aktivno bavljenje instrumentom i stvaranje prigodnog repertoara.⁷ Vremenom se neznatni broj pojedinaca po kvalitetu svog muzičkog izraza izdvojio i postao priznat, bar u okvirima lokalne zajednice, samim tim i više angažovan.

Na ovom mestu uvešćemo i pojam narodnog umetnika. Prve asosijacije vezane suza predstavu o anonimnom darovitom pojedincu koji je, iako izdvojen svojom veštinom u odnosu na neizdiferenciranu masu (narod), najčešće ostao neimenovan. Drugi vid poimanja vezuje se za umetnike koji su poznati i priznati od strane svog neposrednog društvenog okruženja, pa se sada kao problem ne nameće anonimnost već pitanje potvrde statusa koji prevazilazi lokalne granice. U oba slučaja, bilo da je reč o anonimnom umetniku ili narodnom umetniku koji je ostao nepoznat široj javnosti, najčešće se i samo njihovo postojanje dovodi u ravan mita, uoravo zbog nepostojanja faktografskih činjenicai kumulaciji naknadno im pripisanih osobina koji su prenošene usmenim putem.

Ako se naknadno ograničimo na muziku kao oblik narodnog umetničkog izražavanja, problem dobija još jednu dimenziju. Naime, imajući u vidu svojstvo muzikakao umetnosti koja je upućena isključivo na čulo sluha, za razliku od drugih umetnosti čija je pojavnost materijalizovana, izdvaja se problem verdnovanja muzike, tj. njenih izvođača, ako u obzir uzmemo isključivo pisane pomene bez autentičnih tonskih zapisa.

Uzimajući u obzir poba kriterijuma- pisane i tonske zapise, koji se to pojedinacizdvojio kao prvi zvanično priznati narodni umetnik na fruli? Veoma simbolično ukazalose ime Adam Milutinović-Šamovac⁸ (1886—1946). Postavlja se dakle pitanje: Po čemu je Adam tako izuzetan? Šta je to što ga je izdvojilo iz anonimne mase i bilo prepoznato kao jedinstvo? Prvi kuriozitet je svakako njegov izbor da se frulom bavi profesionalno. Poznato je da se profesionalno bavljenj muzikom na prostoru Srbije u XIX i početkom XX veka vezuje prvenstveno za Romsko stanovništvo, kome je sviranje predstavljalo sredstvo za zaradu.⁹ S druge strane, srpsko stanovništvo je frulu usvojilo kao nacionalni instrument i koristi se njime za muzičko izražavanje vezano za intimne trenutke u prirodi ili za zabavu u javnom životu, ali ne i kao sredstvo za ostvarenje egzistencije.¹⁰ Otuda je Adam kao profesionalni svirač na fruli interesantan kao neko ko nije tipičan predstavnik svog vremena i u tom smislu predstavlja začetnika estradnog prezentovanja¹¹ frule injenih muzičkih mogućnosti. Na primeru ovog priznatog umetnika na fruli imamo materijalne dokaze da nisu svi samouki instrumentalisti bili na istom (niskom) tehničko-izvođačkom nivou. Pod ovim se misli na skup parametara koji Adama i čine imetnikom na fruli, a to su: spretnost samog izvođenja (virtuoznost u tempu i kombinaciji ritmičkih figura i ornamenata, preciznost prilikom promene registra, vešta primena dinamičkog izraza, artikulacija), ambitus koji zahvata delove oba registra (osnovnog i preduvanog) i koji uveliko prevazilazi pentahordalne strukture, veština u dobijanju polutonova (van osnovnog dijatonskog niza). Ne smemo zaboraviti ni činjenicu da su numere odsvirane na instrumentu(-ima) koji su najverovatnije štimovani, kao i to da su aranžmani stvareni kao duet frule i harmonike ili frule uz pratnju orkestra čime dobijamo bogatiju zvučnu i harmonsku sliku. Uzevši sve u obzir, kao i činjenicu da je funkcija instrumenta satvljena u kontekst profesije, a ne puke razonode, dobijamo bitno drugačiju sliku o prilikama tog vremena u smislu mnogo evolucijski naprednije interpretacije na fruli.

Značajan faktor u prenošenju i popularizovanju ove tradicije, ujedno i novu etapu u njenom razvoju, svakako predstavlja pojava radija kao novog medija i neke vrste institucije koja je sebi postavila zadatak da doprinese očuvanju i popularisanju narodnog muzičkog stvaralaštva uopšte. Međutim, način na koji je to ostvareno i krajnji rezultat, dovodi do suštinskih promena u odnosu na izvorni model i u krajnjoj meri marginalizovanja seoske tradicije. Ona je tada dobila novo ruho postavši prijemčiva i prilagođena estetici stanovnika gradskih sredina. Ovo je otud jer se na narodno muzičko stvaralaštvo nije gledalo kao na oblik kulture koja potiče iz određene sredine, već kao na početni stadijum koji prethodi genezi umetničke muzike, oslonivši se pre svega na tekovine Zapadne civilizacije. Takav odnos doveo je do, s jedne strane, popularizacije i širenja surogata tradicionalne muzike, a s druge do njene komercijalizacije i prepuštanju tokovima tržišta i zakonima ponude i potražnje.

Osim hiperprodukcije u pogledu stvaranja velikog korpusa numera koje kvalitativno ne doprinose tradicionalnoj umetnosti na koju se oslanjaju, suštinska promena ogleda se u tome što presudni faktor u stvaranju i odabiru kompozicija nisu više široki narodni slojevi koji su neposredno bili uključeni u produkciju ili su prirodnom selekcijom prihvatali dobre, a zaboravljali loše numere. Presudnu ulogu dobila je publika, koja sada takođe vrši selekciju ali su joj kulturne vrednosti nametnute spolja, od strane moćnih propagandnih medija koji zastupaju interese koji se rukovode profitom, i često su direktno suprotstavljeni interesima kulture. Frula je u tim opštim tokovima, na neki način, potisnuta na margine kulturnog života, ali je baš zahvaljujući takvim okolnostima očuvala mnogo čvršće veze sa tradicijom, za razliku od narodne pesme ili nekih drugih tradicionalnih oblika muzičkog izražavanja koja su doživela korenite promene.¹²

Tako su posle prvobitne ekspanzije na radiju frulu zamenili neki moderniji instrumenti, dok je muzička produkcija svedena na minimalni obim, a povremena interakcija sa popularnom novokomponovanom muzikom ostvarena je prvenstveno u okviru numera koje vezu sa idilično-pastoralnom slikom sela potenciraju kako motivimau samom tekstu, tako i rustikalnim zvukom frule. Frula se tako, zahvaljujući svojoj ikonografiji vezanoj za selo, kao i nefleksibilnosti u primeni sadržaja nove folk muzike, pokazala kao dovoljno otporna da i u takvim nepovoljnim okolnostima ne samo opstane, već da predstavlja jedan od malobrojnih survivala koji su uprkos savremenim pojavama koje joj ne idu na ruku, ostvarila kontinuitet sa tradicijom.¹³

Poslednja etapa u približavanju frule estradi datira se u poslednjim dekadama XX veka, i čini je najpre medijska promocija Bore Dugića kao umetnika koji na fruli možeda odsvira sve, kao i njegovo uključivanje u vode world music¹⁴ .Ovaj umetnik se prvenstveno izdvojio svojim muzičko-tehničkim umećem, koje je neosporno, ali i brojem muzičkih izdanja i zastupljenošću u medijima. U vezi sa njim je i čitav diskurs koji čine pohvale i priznanja estradnih umetnika i muzičkih stručnjaka i mogu se pronaći u arhivima štampanih medija i brojnim recenzijama muzičkih njegovih izdanja. Pitanjakoja se sada nameću su: Kako se frula danas identifikuje u kontekstu estrade i koji su faktori uopšte uticali da ona postane njen deo?

U vezi sa gorenavedenim javljaju se brojne oprečnosti koje se u zavisnosti odkonteksta primenjuju od strane ovog umetnika, a to su sa jedne strane: (1) potenciranje seoskog porekla, samoukost i amaterizam, (2) isticanje religioznog okvira koji je u vezi sa selom i duhovnošću, (3) skromno narodno poreklo jednostavnog muzičkog instrumenta, a sa druge opet: (1) izdvajanje iz seoskog konteksta odećom, obrazovanjem i erudicijom, (2) potenciranje umetničkog a ne amaterskog momenta, bez obzira na repertoar, (3) vezivanje za mitološke predstave o božanskom poreklu frule i tehničko unapređenje koje je umetnik sam ostvario. Takođe, kod Bore Dugića postoji antagonizam u pogledu misije koja mu je poverena, odnosno potrebe za očuvanjem izvornog srpskog  zvuka a u isto vreme oslanjanje na muziku naroda kojima smo okruženi, gde je frula postavljena kao nosilac šireg, balkanskog izraza, pre svega rumunskog. Konačno, i deo repertoara koji čine obrade umetničke muzike, primeri filmske ili popularne muzike, bez obzira da li je u pitanju solistički nastup ili je frula praćena orkestrom, elektronskim instrumentima i sl. takođe predstavlja uticaj estrade čiji apetiti daleko prevazilaze jednostavne folklorne melodije. Bez namere da osporim nivo umetničkog izraza i važnost za popularisanje frule, kako u našoj sredini, tako i globalno, ovi elementi svakako su posledica estradnog miljea u kome se frula danas javlja.

Na kraju treba pomenuti još jedan vid povezivanja prošlosti sa sadašjnošću ove tradicije, a to se čini putem organizovanog oblika delovanja amaterskih udruženja koja postoje na teritoriji Srbije. Ove organizacije koje funkcionišu na principu dobrovoljnog okuplljanja amatera koji se bave sviranjem na fruli, preko raznih manifestacija, gostovanja i promovisanja ove tradicije čine značajnu sponu koja je onemogućila da prekid sa tradicijom nestane, iako medijska situacija nije pogodovala njenom razvoju. Međutim, bez potpore institucija kulture i medija, kao i planskog razvijanja, ulaganja i negovanja frulaške tradicije, njena budućnost je svakako neizvesna.

Muzičke tradicije prilagođavaju se društvenim procesima i kao takve, podložne su promenama. Pri razmatranju savremenih pojava u folklornoj muzici treba poći od samih izvođača koji aktivno oblikuju tradiciju unoseći u nju nove sadržaje i prenoseći je nadalje generacije. Ono što se nameće kao zaključak ovog rada jeste činjenica da je frulaška tradicija ostvarila kontinuitet, uprkos promenama i okolnostima koje su je na neki način postavile u drugi plan. Ono što je napravilo hijatus sa tradicijom je druga strana, tj. publika, koja je određenom trenutku potisnula vezu sa sveukupnim narodnim stvaralaštvom, i nešto što se podrazumevalo kao originalni i suštinski oblik tradicionalnog (svakodnevnog) života, postalo je marginalizovano. Faktori su raznorodnii brojni: od popularizacije tzv. novokomponovane muzike u medijima, preko korenite promene u stilu života na gradu i selu zajedno sa industrijalizacijom i medijskom pokrivenošću naselja, pa sve do političkih ciljeva koji su po potrebi potiskivali ili poticali nacionalna osećanja i etnička obeležja naroda. Tako se ponovno pronalaženje sa publikom nameće kao jedan od neophodnih puteva za opstanak i razvoj ove tradicije, ali postupak je sada reverzibilan: frula se od jednostavnog instrumenta koji narod rado svira i sluša i koja čini bitan segment društvenog života na selu, vremenom izmestila iz tog okruženja, postala oblik kulturnog elitizma, pa je kao takva prestala da bude narodna.

Autor: Marija Šurbanović, etnomuzikolog
Izvod iz diplomskog rada
Objavljeno u ''Putevi kulture'', časopis za kulturu i umetnost, KCK, 2009.

_________________


⁰¹ Džon Bleking, Pojam muzikalnosti, Biblioteka Muzika, Nolit, Beograd 1992, 18—35.
⁰² Naime, neki muzički čin nije određen isključivo svojim akustičkim elementima i tehničkim sredstvima korišćenim za njihovo ostvarenje, već isto toliko svojom supstancom i svime što ona podrazumeva — a to su celovit skup merila, određeno društveno i duhovno dejstvo, osvedočena psihološka a možda i ritualna delotvornost, uloge tradicionalno dodeljene muzičkim stvaraocima i primaocima, pa i odgovarajući načini učenja i širenja muzike.— Loran Ober, Muzika drugih, Biblioteka XX vek, Beograd 2007, 10.
⁰³ Termin "tradicionalne vrste muzike" danas je deo svakodnebnog jezika, i koristi se za područije koje pokriva njihovu produkciju, slušaoce i zahteve daljeg razvoja... mnogi se slažu u mišljenju da je tradicionalna muzika odraz i obznana određenog identiteta, te se po tome izdvaja od novonastalih tvorevina kakve su na primer, folklorne muzike ili ono koje pripadaju današnjim pravcima tzv. "world music".— Ibid, 37.
⁰⁴ Osim varijantnosti u izgledu i građi instrumenta, suštinsku razliku čini terminologija i  repertoar koji reflektuje tradiciju društvene sredine u kojoj se primenjuje. Terminologija u vezi sa ovim instrumentom koja se javlja u našem okruženju je sledeća: svirala, frula (Srbi), duduk (Srbi, Bugari), fluer (Vlasi), jedinka (Hrvati). Osim ovih, postoje i nešto izmenjeni morfološki oblici izgrađeni u odnosu na veličinu instrumenta. Danas se u Srbiji kao dominantan oblik javlja termin frula i odnosi se prvenstveno na kratku štimovanu sviralu.
⁰⁵ Najstariji likovni prikaz jednog vida ovog instrumenta otkriven je na kamenu u Hierakonpolisu (Egipat), i datira se u period Starog Carstva, između 3000—2105. godine p.n.e. Međutim, uzevši u obzir njegove ergološke karakteristike, možemo se pitati: "Da li je ovaj instrument isključivo prenošen putem transkulturalnih procesa ili možda predstavlja samonikli oblik u sredinama u kojima je zastupljen?
⁰⁶ Frula, dvojnice, gajde i gusle čine instrumente koji su zahvaljujući prihvatanju u narodu u prošlosti bili stožeri tradicionalnog muzičkog repertoara. Gajde i dvojnice su vremenom gotovo nestale iz društvene upotrebe, dok su frula i gusle, verovatno usled sopstvene prilagodljivosti u izboru repertoara, opatale do danas i imaju određenu medijsku zastupljenost. Gusle, pre svega zbog interesovanja dijaspore i podsredstvom stvaranja korpusa pesama dnevno-političke tematike, a frula putem brojnih etno-manifestacija, suvenira i medijskog promovisanja umetnika na ovom instrumentu.
⁰⁷ Pod aktivnim bavljenjem instrumentom podrazumevam nekoliko faktora: pre svega rasprostranjenost, odnosno činjenicu da su u prošlosti na selu gotovo svi muzicirali na nekom tradicionalnom instrumentu, ili više njih. Drugi faktor je kvantitet, odnosno broj prilika koje su bile predviđene za muziciranje i koje su podrazumevale, kako intimne trenutke, tako i društvena okupljanja, gde je muzika činila osnovni vid zabave. Treći činilac je stvaranje i razvijanje repertoara koji je stvoren u tom periodu za ovaj instrument, da bi kasnije bio usvojen, reprodukovan i razvijan, ali ne više u tom obimu.
⁰⁸ Za moje upoznavanje sa postojanjem Adama Milutinovića kao, možemo slobodno reći, rodonačelnika u profesopnalnom sviranju na fruli, kao i sve biografske podatke, zaslužan je predsednik udruženja frulaša Adam Milutinović-Šamovac iz Kruševca i predsednik Udruženja frulaša Srbije, Rade Košanin. Njegova profesija novinara i lični afiniteti naveli su ga na otkriće i podrobno istraživanje ovog frulaša, koji je kao i mnogi daroviti pojedinci pao u zaborav. Rade Košanin je 1988. godine razgovarao i sa Adamovim unukom, Slobodanom Milutinovićem, koji je tada prvi put bio u prilici da čuje studijske snimke koje je njegov deda snimio tridesetih godina prošlog veka.
⁰⁹ O tome videti više u: Tihomir Đorđević, "Ciganska zanimanja", Naš narodni život, knj. 7, Prosveta, Beograd, 1984.
¹⁰ U podrinjskom kraju u upotrebi je najčešće bila baš svirala. Za sviranje na tom instrumentu retko se plaćalo, jer je to uglavnom činio neko od seljana, a ne "profesionalnih" muzičara, tako da se ova praksa zadržala u pojedinim azbukovačkim selima čak do 50-tih godina (Carina).— dr Dimitrije O. Golemović, Muzička tradicija Azbukovice, Samoupravna interesna zajednica kulture i fizičke kulture opštine Ljubovija, Ljubovija, 1989, 19.
¹¹ Odrednicu estradno ovde treba uslovno shvatiti u smislu podizanja kvaliteta sviranja na viši, profesionalni nivo, studijskog snimanja i produkcije muzike i afirmacije van granica lokalnog značaja putem medija i nastupa pred većim brojem ljudi.
¹² Najveći stepen promene doživela je vokalna praksa, koja postaje komponovana i vodi poreklo iz gradske sredine, kombinujući varošku pesmu i određene elemente seoske vokalne tradicije, npr: tematska i jezička vezanost za selo, oslanjanje na oblike novijeg dvoglasnog pevanja, da bi se vremenom razvili i određeni muzički dijalekti, tzv. melosi, stilska raznolikost i potenciranje određenih orijentalnih elemenata. O Ovome je pisano u: Dimitrije O. Golemovid, "Da li je novokomponovana narodna muzika zaista narodna?", Etnomuzikološki ogledi, Biblioteka XX vek, Beograd 1997, 175—184.
U instrumentalnoj i vokalno-instrumentalnoj praksi imamo najizraženije primere prilagođavanja savremenim muzičkim tokovima u okviru muziciranja limenih duvačkih orkestara ili u okviru tematike pesama uz gusle. O tome videti u: Dimitrije O. Golemovid, "Nova gradska muzika", Čovek kao muzičko biće, Biblioteka XX vek, Beograd 2006, 225—232.
¹³ Sudbina frule kao narodnog instrumenta u našem društvu je takva da kontinuitet izvođenja na njemu nije prekinut; od Adama do danas imamo brojne izvođače poput Save Jeremića, Tihomira Paunovića, Velje Kokorića i Bore Dugića. Svi navedeni izvođači ostavili su brojne studijske snimke, pre svega u Radio-Beogradu i PGP RTS. Može se reći i da su ostvarili veliki uticaj na sve potonje generacije frulaša, ali se ne može govoriti, osim u slučaju Bore Dugića, i o širokoj podršci publike van ovih muzičkih krugova. Ne ulazeći u dublju analizu uzročnika, dotaći ćemo samo jedan od faktora, a to je verovatno nedovoljna zastupljenost u elektronskom mediju. Televizija je, uz muzičko-izdavačku delatnost, u drugoj polovini XX veka preuzela primat od radija i u prvi plan postavila neke nove oblike muzičkog stvaralaštva koji su plasirani kao narodna muzika.
Iako su ovo hibridni oblici kulture najčešće negativno etiketirane od strane kulturnih radnika, zahvaljujući tržišnim zakonima potisnuli su one starije, jer su naišli na masovan odziv publike kojoj su i bili namenjeni — većinskom stanovništvu koje je iz sela migriralo u gradove čija im je kultura bila strana, a pošto su se donekle odrodili od prvobitne sredine, hibridni oblik kulture u potpunosti je odražavao hibridni oblik bitstvovanja u novim okolnostima. Na ovom jednostavnom primeru još jednom čitamo veze društva i muzike koja u njemu egzistira.
¹⁴ O konceptu world music pisano je u radovima: Ivan čolović, Etno, Biblioteka XX vek, Beograd 2006; Dimitrije O. Golemović, "World music", Čovek kao muzičko biće, biblioteka XX vek, Beograd2006, 233—244. / academia.edu

[Angelina]

*
PRVA KRUŠEVLJANKA ETNOMUZIKOLOG


FRULA ZA DESETKU

Marija Šurbanović dobila desetku na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu za istraživanje na polju etnomuzikologije

KRUŠEVAC — Marija Šurbanović je prva Kruševljanka koja je dobila zvanje diplomiranog etnomuzikologa. Njen diplomski rad pod nazivom "Frula-tradicionalni diskontinuitet", koji se zasniva na analizi organizacionog, kulturnog i umetničkog delovanja kruševačkog Udruženja frulaša "Adam Milutinović", dobio je ocenu deset na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu. Njoj je juče pripala čast da prva pri Kulturnom centru Kruševac otvori kruševački Medija centar.

— Ne znam iz kojih se razloga Kruševac kao region centralne Srbije nije pokazao interesantnim za istraživače na polju etnomuzikologije kao regioni koji se forsiraju iz zapadne, jugoistočne i istočne Srbije, a evidentno je da ovde postoji kontinuitet u tradicionalnom bavljenju sviranjem, pevanjem i igranjem. Udruženje frulaša "Adam Milutinović" dalo mi je povod i pružilo sve što mi treba za diplomski rad. Tako sam po prvi put saznala za Adama Milutinovića, koji se svojim kvalitetom pastoralnog sviranja na fruli izdvajao iz mnoštva anonimnih frulaša iz idilične seoske atmosfere. Za nekog rodonačelnika profesionalnog bavljenja i višeg umetničkog dometa sviranja na fruli predstavlja se Sava Jeremić, a za Adama se ne zna. Da nije ovog udruženja, za njega se nikad ne bi ni znalo. Danas se reprezentom srpskog sviranja na fruli smatra Bora Dugić, ali je interesantno to što se on uzdiže za kralja srpske frule, iako je indikativno koliko on predstavlja srpsku tradiciju, kad veliki broj repertoara ima iz rumunske muzike. Ali, Bora je umeo da se preko uskih krugova profesionalnog bavljenja frulom nametne estradi, iako njegovo sviranje na fruli ne oličava očuvanje prave veze sa srpskom tradicijom — kazala je prvi diplomirani etnomuzikog Kruševca Marija Šurbanović.

Rade Košanin, predsednik Udruženja frulaša "Adam Milutinović", koje se jedino bavi orkestriranim sviranjem na fruli, kazao je da je ovo udruženje diplomom na polju etnomuzikologije dobilo veliko stručno priznanje i prolaznu ocenu za svoje dalje pozitivne kulturne aktivnosti. Jelena Protić-Petronijević, urednik Kulturnog centra, za 23. januar u Kruševcu najavila je prvi susret frulaša i pesnika, a prema rečima direktora Kulturnog centra Kruševac Ljubodraga Obradovića, ovu veliku manifestaciju, koja bi u spoju frule i etnomuzike mogla da bude pandan Guči, pratiće ansambl "Bela vila".

Autor: Radojica Barjaktarević | 16.12.2008. | Glas javnosti