sledeća tema »

[Angelina]

**

PANONSKA ZONA


PANONSKA ZONA. U prostranim ravničarskim predelima severnog dela Jugoslavije, oko reka Save, Drave i Dunava, prostire se panonska zona. Ona je deo još jedne velike zone narodne kulture i umetnosti, koja se prostire preko celog panonskog basena, obuhvata Mađarsku, zapadnu Rumuniju, veći deo Slovačke i Češke, i istočnu Austriju. U Jugoslaviji na zapad doseže do alpske zone, sa kojom se u graničnom pojasu prepliće, kao što se na jugu od Save i Dunava susreće sa umetnošću dinarske i moravske zone. Na severu preko granica Jugoslavije povezana je sa stvaralaštvom naroda u panonskom basenu. Otvorenost prostranih panonskih ravnica prema svim stranama, razvijeno ratarstvo sa ekstenzivnim i intenzivnim stočarstvom i blizina velikih kulturnih i umetničkih centara u tom delu Evrope, omogućili su da se formiraju mnoga obeležja po kojima se povezuje narodno umetničko stvaralaštvo panonske zone. Preovlađuju odlike koje ističu i odaju vezanost ljudi za ratarsku proizvodnju, uz koju ni stočarstvo nije zapostavljeno. U narodnoj umetnosti je prisutna sklonost ka isticanju obilja. Ovde to, češće nego u drugim zonama, dovodi do pretrpanosti i nesklada. Težnja za dekorativnim motivima bilja i druge figuralne sadržine, kao i bogatiji kolorit, otkrivaju obilje i određeno spokojstvo koje pružaju plodni panonski prostori. Nisu izgubljene ni stare slovenske tradicije, niti nomadski elementi iz vremena Seobe naroda i kasnijih razdoblja, kao ni nataloženi uticaji iz umetnosti srednje i zapadne Evrope, od kojih su ponajviše uočljivi barokni elementi, a zatim i oni iz mlađih umetničkih stilova.

Među vrlo stare tradicionalne elemente, kako po načinu izrade, tako i po ukrašavanju, svakako spadaju škrinje od tesanih dasaka. Škrinje su slične sarkofazima ili izgledu kuće. Imaju poklopac na dve vode i jednostavne pravolinijske ureze na prednjoj strani poklopca. U nomadskoistočnjačke motive ubrajaju se loza, vreža, grančice sa listovima, cvet lale, karanfila i drugih biljaka. Ovi motivi se nalaze, na primer, na šaranim tikvicama, pastirskom rogu, odeći, delovima arhitekture itd. Keramika visokog kvaliteta, rađena na nožnom kolu, pretežno je ukrašena šarama u boji, gledosana je i predstavlja spoj starih tradicija i uticaja iz zapadne i srednje Evrope. Domaće dekorativne tkanine su od lana, konoplje i vune, a u novije vreme sve više od pamuka. U nošnji kao osnova preovlađuje bela boja i raznobojno ukrašavanje, u kojem se ističu crveni tonovi i boja zlata. Kožusi, bogato ukrašeni raznobojnim aplikacijama od kože ili vezom, uobičajeni su deo zimske odeće. Suknene delove nošnje i kožuhe izrađuju uglavnom zanatlije. Pokućstvo je dobrim delom stolarske izrade, normalne visine, često bojeno i sa slikanim biljnim motivima. Ne izostaje ni profilisanje, izrezivanje i rezbarenje drveta. Uticaji srednje Evrope ogledaju se i u slikanju ikona na staklu, kojih ima i u alpskoj zoni.

Nikola Pantelić

NARODNA UMETNOST JUGOSLAVIJE | Jugoslovenska Revija | Beograd, 1998

[Angelina]

*

PANONSKA ZONA


Etnička odeća kulturno-geografske panonske zone rasprostire se u sevenom delu Srbije. U južnom graničnom pojasu sa više oblasti, među kojima centralno mesto zauzimaju Šumadija i Kolubara, odeća se prožima sa centralnobalkanskim i dinarskim sadržajem, a prisutni su uticaji srpske građanske odeće 19. veka i vojničke uiniforme. U ostalom panonskom podneblju - u Vojvodini, odeća je bila izložena srednjoevropskim uticajima i stilovima, posbno baroku i od kraja 19. veka građanskoj modi evropskog okvira. Od značaja su staroslovenski elementi, koji su se na južnoslovenskom tlu najbolje očuvali u panonskim predelima.

Na pretežno nizijskom prostoru, sa složenim kulturnim prožimanjima, plodnost tla, s obiljem žitarica i drugih plodova, davala je ekonomsku sigurnost stanovništu, što se odražavalo na sve oblasti života i što je u odevanju doprinelo bujnoj raznovrsnosti i razigranosti oblika, ukrasa i boja. Bogato nabrana platnena odeća, koja se nosila leti i zimi, deluje lako i živo. Sukneni i krzneni odevni predmeti prostranih su krojnih odlika - primereni ravničarskom načinu rada. Česti su vegetabilni motivi kao i geometrijski oblici u raznobojnom, belom i zlatnom izrazu tkanih i vezenih predmeta, pretežno svetlih boja.

Za izradu platnene odeće koristilo se više vrsta platna, među kojima su se po izvanrednom umeću tkanja, isticali pamučno platno vazdušne prozračnosti i polusvileno ili pamučno tanko platno sa uzdužnim prugama. Osim platna domaćeg tkanja, belog, tamnosmeđeg i crnog sukna, ovčije kože sa runom, vunene i pamučne građe, zlatnog i srebrnog konca za tkanje i ukrašavanje, od druge polovine 19. veka koriste se i tkanine manufakturne proizvodnje sa kojima pridolaze i krojni oblici gradske evropske mode.

Žensku odeću, koja se javlja u više varijanata, u starijem odevnom sloju u 19. veku, obeležava dugačka nabrana košulja, sastavljena iz ravnih pola platna, sa prostranim rukavima koji polaze od vratnog izreza. Vezeni biljni motivi sa ukomponovanom čipkom raspoređeni su duž rukava, sastava pola i po dnu košulje. U južnom pograničnom pojasu, povrh košulje opasane pojasom koji ukrašavaju srebne ili pozlaćene pafte, devojke nose samo prednju pregaču, a udate žene opasuju i zadnju pregaču. Prednje pregače karatkeriše sabijeno tkanje i geometijski ornamenti raspoređeni po celoj površini, za razliku od prozračnih i gotovo jednobojnih zadnjih pregača sa diskrentom utkanicom ili vezom.

Osim kratkog jeleka krojenog u struk od sukna, čohe ili od somota sa gajtanskim i zlatnim vezom cvetnih motiva i zubuna sa našivcima čohe u boji, značajnu primenu imali su, naročito zimi, sukneni i čohani odevni oblici različite dužine i sa dugačkim rukavima, srodni haljecima slične namene u centralnobalkanskim i dinarskim sredinama. Nasuprot duboko ukorenjenim tradicijskim odevnim oblicima i u ženskom i u muškom toplom odevnom sloju, od druge polovine 19. veka, po uzoru na žensku gradsku modu, ulazi u upotrebu dugačka suknja, vizuelno prilagođena odevnoj varijanti svake oblasti. Posebno se ističe zvonoliko oblikovana šumadijska suknja sa vertikalno i horizontalno ukomponovanim prugama u polihromiji finih tonova, koja je — slično kao usvojeni predlošci srbijanske vojničke uniforme u muškoj odeći - postala ne samo obeležje novijeg odevnog sloja u prvoj polovini 20. veka, već i sinonim i reprezent srpske etničke odeće u širem kulturnom i nacionalnom smislu.

Etnička odeća u ravničarskim predelima u Vojvodini, za razliku od kompozitnog odevnog sadržaja u južnom prelaznom pojasu, pripada kulturi izrazitih panonskih odlika.

U ženskoj odeći, u čijem je ranijem odevnom sloju dominirala dugačka nabrana košulja, već od početka 19. veka, pod uticajem evropske odeće, javlja se dvodelna platnena odeća — kratka košulja i suknja koji se kroje od više pola platna. Kratka košulja, sa povremenim modnim transformacijama u krojnim detaljima, za svečane prilike šila se od pamučnog prozračnog platna i ukrašavala, naročito rukavi bogate širine, belim ili zlatnim utkanim i izvezenim ornamentima, često i sa čipkastim umecima. Donji deo platnene odeće je suknja, velike širine, sa svetlim vezom i belim čipkanim dekorom — nošena u više slojeva. Platnenu odevnu siluetu izraženog struka upotpunjuje vunena pregača geometrijske ornamentike, ili kecelja od somota, atlasa, svile, često sa reljefnim zlatovezom (cveće, lozice) kakav se javlja i na prsluku. Uz zlatni ili srebrni vez prikladno su delovale ogrlice, nanizane od zlatnog ili srebrnog novca, staklenih zrna i perli.

Za pokrivanje glave sa spletenom kosom u pletenice obavijene u venac oko glave ili pozadi u punđu, najšire rasprostranjenje imale su: staroslovenskog porekla konđa (podložak sa peškirom), marame preoblikovane u kape čija se kalota polagala na punđu, a donji kraj padao niz vrat i leđa, sa istaknutim zlatovezenim ukrasom, koji se u najraskošnijem cvetnom uzorku baroknog izraza nalazi na zlatari (ženska kapa prekrivena zlatovezom) sa dva dugačka prevesa niz leđa. U svakodnevnim prilikama nosila se marama, a kod nevesta raskošno oblikovani cvetni venci, kape i krune.

Mušku platnenu odeću sačinjavaju košulja i gaće, s panonskim načinom oblačenja - košulja se uvek nosila preko gaća, u većini sredina sa opasanim tkanim pojasom. I košulja, i gaće velike su širine, postignute slaganjem više pola platna. Kao i na ženskim košuljama, ukrašavanje je bilo izrazito. Među biljnim ornamentima na muškim košuljama isticao se, kao simbol plodnosti, motiv zrelog žitnog klasja. Letnju odeću upotpunjavao je prsluk od čohe, svile, brokata, često sa srebrnim ovalnim dugmadima.

U zimskom periodu, osim belog suknenog gunja i čakšira, nošenih u paru, crnog velikog gunja, česte su bile bele kabanice sa četvrtastim okovratnikom koji se mogao složiti u kapuljaču. Neke su imale zašivene kratke rukave koji su služili kao vrsta džepova za držanje raznih sitnih predmeta, potrebnih na putu ili u čobanskom radu.

Tipičnu mušku i žensku odeću panonskog podneblja predstavljaju krzneni kožusi od jagnjeće i ovčije kože. I kod suknenih i kod krznenih predmeta ukrašavanje je bilo raznovrsno i živopisno. Razgranati biljni motivi rađeni su raznobojnim vunenim vezom sa aplikacijama komadića čohe po suknu, osnosno kožnih cvetnih isečaka po koži.

Za pokrivanje glave karakteristični su kupasta crna šubara od jagnjećeg krzna, šešir od crne pustine, u letnjem periodu od slame i u južnom pograničnom pojasu široko rasporstranjena vojnička kapa šajkača. U obući starijeg sloja korišćeni su komadi vunenih tkanina za uvijanje nogu, zatim vunene i pamučne čarape, široki opanci, izvanredne izrade opanci sa sitnim prepletima, čizme, cipele i za rad oko kuće drvene klompe.

Značajno je istaći da suknenu odeću — koja, zajedno sa haljecma od fabričkih tkanina u pograničnom južnom pojasu zadržava zadugo tradicionalna obeležja — već od kraja 19. veka u Vojvodini potiskuje štofano odelo, oblikovano po ugledu na gradsko evropsko odelo, uz neretku primenu vezenog ukrasa. Slično je bilo i u ženskoj odeći gde se štofane, pamučne i svilene dvodelne haljine (prsluk ili bluza sa dugačkom suknjom) nose u kombinaciji sa kratkom košuljom i zlatnim kapama tradicionalnih obeležja. I etničke odeće manjinskih nacionalnih zajednica — isto kao i odeća većinskog srpskog stanovništva — sadrže osnovne panonske odlike, s tim što se u njihovoj sadržajnoj i vizuelnoj sveukupnosti ispoljavaju i odevne specifičnosti odeće matičnih susednih i bližih zemalja.

Sve raznovrsne etničke odeće u Srbiji, koje su se razvijale u različitim, unekoliko i sličnim uslovima kulturno-geografskih zona, sa dugovremenskim oslanjanjem na nasleđe i tradicionalne vrednosti sa uvažavanjem uslovnosti vremena u kome su stvarane i nošene, u hodu razvoja društva u celini, pretpeće proces postepenog nestajanja iz svakodnevnog života. Taj proces promena, prouzrokovan razvojem novih ekonomskih i socijalnih uslova, širenjem saobraćajnih i trgovinskih veza, bližim odnosima između gradskih i seoskih sredina, nastupio je već od kraja 19. veka, sve više posle Prvog i naročito Drugog svetskog rata, otkada tradicionalni stil odevanja ustupa mesto gradskoj evropskoj modi. Na taj način je etnička odeća već u drugoj polovini 20. veka postala kulturnoistorijska vrednost, s tim što se povremeno koristi u određenim svečanim prilikama.

Izvor: Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodič kroz stalnu postavku,
Etnografski muzej, Beograd, 2003.
Iz teksta: Jasna Bjeladinović-Jergić, Srpska tradicionalna odeća

[Angelina]

*
nastavak

Seoske narodne nošnje panonske zone rasprostiru se u Banatu, Bačkoj, Sremu kao i u Baranji, Slavoniji, Beloj Krajini i Bosanskoj Posavini u čijoj je populaciji znatan udeo srpskog stanovništva. U južnom posavskom i podunavskom graničnom pojasu nošnje se prožimaju sa dinarskim i centralnobalkanskim odevnim sadržajima, a u većem prostornom delu, koji je na severu širom otvoren prema ostalom nizozemlju Panonskog basena, bile su izložene srednjoevropskim uticajima i stilovima, posebno baroku i od kraja XIXveka građanskoj modi srednjoevropskog i zapadnog modnog okvira. Posebno su značajni i elementi stare slovenske tradicije koji su se, ovde u nizijskim predelima, s obzirom na slične životne uslove onima u slovenskoj pradomovini, najbolje očuvali na čitavom srpskom i južnoslovenskom prostoru.¹⁷ Od starih tradicija ima tragova nomadskih obeležja iz vremena seobe naroda, a iz relativno novijeg vremena izvesni uzori vojnog odela iz perioda postojanja Vojne granice tursko-austrijskih razdvajanja i, takođe u užem rasprostranjenju, u posavsko-podunavskim nošnjama, uticaji tursko-orijentalne i srpske građanske nošnje XIX veka i kasnije vojničkog odela u Srbiji.¹⁸

Sva ta kulturna slojevitost u dugom procesu prožimanja i održavanja u samosvojnoj interpretaciji žena koje su rukotvorile odeću za porodicu uz korišćenje proizvoda domaćih zanatlija - u sredinama povoljnih prirodnih uslova gde su plodnost tla, uloženi trud i obilje ratarsko-stočarskih plodova od davnina davali ekonomsku sigurnost stanovništvu — doprineli su bogatoj raznovrsnosti i ženskih i muških nošnji koje će po tradicionalnim sadržajima karakterisati većinu panonskog prostora sve do kraja XIX i početka XX veka, u nekim oblastima i do sredine XX stoleća.

Razigrani stil tradicionalnih odevnih oblika i ukrasa, uz čestu primenu svetlih boja, iskazivao se u nabranoj platnenoj odeći, suknenim i krznenim haljecima prostranih krojnih odlika — primerenih ravničarskom načinu rada, zatim u izrazitoj primeni biljnih motiva, kao i geometrijskih oblika u raznobojnom, belom i zlatnom izrazu tkanih i vezenih predmeta i detalja.

Za izradu platnene odeće koristilo se konopljano i laneno platno, a od druge polovine XIXveka pamučno platno domaćeg tkanja. Od vlakana priređenih po debljini u širem rasponu i korišćenjem jedne ili dve vrste pređe tkane su razne vrste platna. Iako sve vrste platna pokazuju izvanredno umeće tkalja, isticala su se platna reljefne površine, zastupljena u bosansko-posavskim oblastima, zatim vazdušaste prozračnosti pamučno "sadi" platno u Vojvodini, kao i pamučno ili polusvileno platno sa uzdužnim prugama koje se u centralnoj Srbiji najčešće naziva "uzvodno platno", a u vojvođanskim oblastima "usnovica", "dereklija", "srpsko platno", slično kao i u istočnoj Slavoniji. Osim platna domaćeg tkanja, tamnosmeđeg i crnog sukna, kao i sukna bele boje koje se dosta koristilo u mnogim sredinama panonske zone, zatim vunene i pamučne građe, zlatnog i srebrnog konca za tkanje i ukrašavanje, kao i ovčje kože zajedno sa runom, od druge polovine XIX veka koriste se i tkanine manufakturne proizvodnje. Primena novih vunenih, pamučnih i svilenih materijala sa kojima pridolaze i oblici gradske evropske mode, ranije i znatnije nego ostale krajeve, zahvatili su narodno odevanje u Vojvodini.

U bogatoj raznovrsnosti odevnih celina ženske i muške nošnje koje sadrže dosta zajedničkih opštih obeležja, javljaju se i regionalne posebnosti. One su se, s jedne strane, iskazivale unutar tipičnih ravničarskih oblasti severno od Save i Dunava, a, s druge strane, u odnosu na južni rubni pojas posavskih predela u Bosni i posavsko-podunavskih oblasti u Srbiji u kojima se, osim panonskih odevnih sadržaja, nalaze i neki dinarski i centralno-balkanski elementi.

Prelazni i kompozitni odevni pojas južnog dela panonske zone na izložbi je predstavljen ženskim i muškim nošnjama iz ravničarskih i blago zatalasanih predela u centralnoj Srbiji, raspoređenih između porečja Velike Morave na istočnoj i reke Drine na zapadnoj strani. Po vremenu izrade i upotrebe pripadaju XIX i prvim decenijama XX veka.

Žensku odeću koja se javlja u više varijanti na prostoru od Mačve, Pocerine, podrinjskih oblasti, Valjevske Kolubare, Podgorine, Tamnave i preko Šumadije sve do Požarevačke Morave i Braničeva, u starijem odevnom sloju u XIXveku obeležava dugačka i široka košulja rubina, sastavljena od ravnih pola platna, sa naborima oko vrata i prostranim nabranim rukavima, koji polaze od vratnog izreza. Sastoji se iz gornjeg dela oždrelja iliotećka i donjih skuta koji su u pojasu sastavljeni, isto kao košuljarubiš u posavskim nošnjama u Bosni i u nekim sredinama u Slavoniji. Taj oblik košulje, po mišljenju istraživača, najviše odgovara obliku rubine koju su imali stari Sloveni.¹⁹

Osnovni ukras na košulji čine sastavi pola "raspletom" za koji se često koristio beli konac, ponekad i crveni pamuk, a u Mačvi, slično kao i u nekim lokalitetima u Slavoniji i Podravini, crvena i crna pamučna građa. Na košuljama za neveste i svečane prilike vezeni ukras u širokom polju pružao se od ramena do lakata, po ivici rukava i skuta. Ornamenti su biljni, uz koje su često bili ukomponovani šljokice i čipkani ukrasi.²⁰

Preko košulje se opasivao tkani pojas, kome su se, za svečane zgode, dodavale srebrne kopčepafte, najčešće listolikog oblika. Odevni predmet koji karakteriše ove nošnje je pregača, koja se kod udatih žena opasuje spreda i pozadi, za razliku od devojaka koje su nosile samo prednju pregaču. Obe pregače su pravougaonog oblika, dopiru skoro do ivice košulje, ali se razlikuju po tkanju i rasporedu ornamenata. Prednja pregača često je sabijena u tkanju i geometrijski ornamenti su raspoređeni po celoj površini, za razliku od prozračne zadnje kecelje — retkače, izatkane od tankog prediva, sa gusto složenom utkanicom pri samoj ivici. Dvopregačni sloj u odevanju bio je uobičajen i u nekim bosansko-posavskim sredinama, s tim što su pregače, geometrijski ornamentisane u tkanju, bile potkićene vunenim resama, slično kao pregače dinarskog podneblja.²¹

Po uzoru na gradsku odeću, u Srbiji već od šezdesetih godina XIX veka ulazi u upotrebu dugačka suknja, koja se u domaćem tkanju vizuelno prilagođavala odevnoj celini svake oblasti i postala na ovom i širem prostoru temeljni deo odeće u vremenu poslednjih decenija XIX i prvoj polovini XXveka. Specifičan razvojni put imala je šumadijska suknja, koja je u zvonoliko oblikovanoj vunjači, vunjarki sa sitnosloženim naborima, vertikalno i horizontalno ukomponovanim prugama polihromnog kolorita finih tonova postala u prvoj polovini XX veka sinonim novije šumadijske nošnje.²²

Na drugi način, i suknja otvorenog tipa, poreklom iz centralnobalkanskog tekstila, prilagođena dvopregačnoj odevnoj slici ovog prostora, lepezasto raširena i sa krajevima zadenutim za pojas, u paru sa prednjom pregačom, zadugo je — sve do prvih desetina XXveka — bila upečatljivi deo ženske nošnje posavskih i podunavskih predela u okolini Beograda.²³

Među drugim vrstama gornje odeće neizostavan je bio jelek od crnog sukna, za svečane prilike krojen od atlasa, čohe ili od somota, redovno bogato ukrašen biljnim šarama od svilene bućme ili srmenim vezom. Veliku primenu imali su zubun bez rukava, spreda otvoren i dug do kolena, haljetak izrazitog centralnobalkanskog i dinarskog rasprostranjenja, slično kao i zimska dugačka aljina sa rukavima, koji su u Srbiji krojeni od belog sukna, a u bosansko-posavskim nošnjama od modrog odnosno crnog sukna, od koga je bila i kratka čerma, vrsta prsluka bez rukava. Osim toplih suknenih haljetaka — od kojih su zubuni najčešće ukrašavani našivcima čohe u boji, posebno zubun iz Požarevačke Morave sa jedinstveno složenim komadićima četvrtasto isecane čohe pretežno crvene boje — značajnu primenu imali su kožusi sa našivcima raznobojne kože u vidu cvetnih šara, i u mladinoj nošnji delovi srpske građanske nošnje iz XIX veka, u prvom redu libade i pojas bajader.

Češljanje i pokrivanje glave pokazuje veliku raznovrsnost. Devojke očešljane u jednu ili dve pletenice išle su gologlave ili pokrivene maramom odnosno peškirom, a pred udaju su stavljale crvenu kapu ili fes, često potkićen parama. Najraširenije nevestinsko obeležje u centralnoj Srbiji bio je smiljevac²⁴ koji se javlja u više oblika — od jednostavnog venca do složeno oblikovanih kruna i kapa, načinjenih od cveća, naniza novca i drugih ukrasa, sa obaveznim paunovim perima apotropejske uloge. Umesto smiljevca, već krajem XIX veka, beli venac sa velom, po gradskom uzoru, postaje sve češća oznaka i svadbenog seoskog odela. Kod udatih žena karakteristično oglavlje bila je konđa subradačem — drveni podložak sa peškirom ili sa maramom. Javlja se u više varijanti koje se razlikuju po obliku i veličini podloge, načinu nošenja i pokrivanja glave.²⁵ Toj vrsti oglavlja udatih žena, kome pripadaju i slični oblici u Bosanskoj Posavini, pripisuje se staro-slovensko poreklo.26

Muške nošnje u centralnim oblastima Srbije, za razliku od ženskih nošnji iskazanih u osebujnim varijantama od jedne do druge oblasti, slično kao i u Bosanskoj Posavini, znatno su ujednačenijeg izgleda.²⁷ Glavne delove muške,prvenstveno letnje odeće, čine platnena košulja i gaće, za koje se koristi zajednički naziv košulje, rubine. Košulja u starijem obliku, sa jakom oko vrata i širokih rukava, a pod uticajem gradskih košulja, od kraja XIX veka šivena s kragnom, poramenicama i manžetnama, uvek se nosi preko gaća. Ukrašavana je šupljikavim vezom duž sastava pola, vezenim motivima na nedrima i pri dnu rukava u sličnim ali diskretnijim ornamentalnim i koloritnim rešenjima u odnosu na ženske košulje. Gaće sa užim nogavicama u Bosanskoj Posavini imaju po dnu čipkasti ukras, a u oblastima Srbije redovno se nose uvučenih nogavica u čarape živih boja i u tozluke koji pokrivaju listove od članaka do kolena. Preko košulje, koja se po panonskom običaju uvek nosi preko gaća, opasuje se tkani vuneni pojas, u posebnim prilikama kožni pojas silav, bensilah.

Zimsko odelo sačinjavaju prsluk gunjić, jelek, ljetak, zatim džemadan sa preklopljenim prednjicama i gunj sa dugačkim rukavima, kao i čakšire sa izvesnom širinom u turu i sa užim nogavicama. Za izradu haljetaka najviše se koristilo sukno, najpre bele, a zatim smeđe boje, i za ukrašavanje crni vuneni gajtani, a u Bosanskoj Posavini mahom crno sukno i crni odnosno tamnocrveni gajtani, slično kao i u nošnjama centralnobalkanske i dinarske zone. Za praznične haljetke — fermen, koporan ili anteriju, čakšire, koji su po obliku slični suknenim delovima odela — koristila se čoha pretežno zatvorenoplave boje, a u podrinjskim nošnjama i crna čoha kao u susednim i posavskim nošnjama u Bosni. Terzijski vez od pamučnih i svilenih gajtana i bućme, ponekad i od srme — vegetabilnih je motiva orijentalne stilizacije.

Za pokrivanje glave leti se koristio slamni i filcani šešir, zatim fes, a u Srbiji još i šubara i od kraja XIX veka vojnička kapa šajkača. Obuću, osim vunenih čarapa i u muškoj i u ženskoj odeći sačinjavaju opanci od neučinjene kože i opanci zanatske izrade, od kojih su u Šušdiji i okolnim oblastima veliku primenu imali šiljkani sa isturenim povijenim vrhom i sitnim prepletom, pogodni za kretanje po blago zatalasanom i ravnom terenu. Na opštu odevnu sliku znatno je posle Prvog svetskog rata uticalo usvajanje pantalona vojničkog kroja koje su na izvestan način prilično unificirale muško odelo tradicionalnih osobina na širem prostoru Srbije.²⁸

Narodne nošnje u nizijskim oblastima severno od Save i Dunava, za razliku od kompozitnog odevnog sadržaja u posavsko-podunavskom pojasu, pripadaju kulturi izrazitih panonskih obeležja. I ovde je muška odeća ujednačenijih odlika, nasuprot ženskom odevanju sa oblasnim posebnostima. Mušku i žensku platnenu odeću obeležava jednaki konstruktivni elemenat — spajanje ravnih pola platna, množina krznenih i suknenih haljetaka i znatna zastupljenost odevnih oblika iz srednjoevropskog odevnog kruga.

U ženskim nošnjama, u čijem ranijem odevnom sloju dominira celovito oblikovana dugačka nabrana rubina, već od početka XIXveka, pod uticajem evropskog kostima, javlja se dvodelni tip.²⁹ Ta krojna novina, kao i drugi uticaji istog porekla, brže su usvajani u Vojvodini, isto kao i kod Srba nastanjenih u Mađarskoj i u istočnom Banatu sa nošnjama srodnih odlika,³⁰ nego na području Slavonije i Baranje, gde se celovita košulja rubmna zadugo održavala uz postepeno usvajanje dvodelnog platnenog oblika.

Dvodelnu platnenu odeću — beltu, čine oplećak, košulja, nastavak koji pokriva gornji deo tela i skuti, skute, krila, koja se pružaju od pojasa nadole. Stariji oblik oplećka, mahom rasprostranjen u Slavoniji, istog je kroja kao i kod dugačke košulje rubine kod koje rukavi polaze od vratnog izreza. Vez je, slično kao na rubini izložene zlatovezne svečane nošnje iz okoline Đakova, obilno raspoređen na rukavima. Biljni i gometrijski ornamenti izvezeni su, zavisno od kraja, u dva i više kolorističkih rešenja, ili samo od belog konca kako su ukrašavani oplećci u okolini Slavonske Požege.³¹ I na oplećcima u vojvođanskim nošnjama, sa diskretnijim belim i zlatnim utkanim ili izvezenim ornamentima rukavi su najizrazitiji deo kratke košulje. Sa krojnim inovacijama oblikovani su u bogatim naborima od ramenog dela, ili sa suženim gornjim delom koji se ispod lakta znatno širi. Osim izvezenih cvetića, lozica, klasja, aplicirala se i čipka, što je bilo manje zastupljeno na konopljanoj odeći svakodnevne i radne namene.

Skuti, donji odvojeni deo košulje sastavljen iz više pola platna sa nabiranjem u pojasu i velike širine, nošeni su u dva tri sloja. Za razliku od vojvođanskih sredina, mahom sa belim vezom i čipkanim ukrasom pri donjoj ivici skuta, kao i širim pojasom šupljikave šlinge kakav se sreće i u Slavonskoj Posavini, širina skuta u zapadnoj Slavoniji složena je u guste uske nabore (šnitani skuti). Pri dnu skuta često se aplicirao izatkani ornamentisani vuneni ili pamučni pojasni ukras — šara, potpolica, skuti sa zatkom. Zimi se, u nekim lokalitetima, preko platnenih skuta oblačila vunena suknja, među kojima je u kariranom dezenu najviše nošena u Sremu.

I letnju i zimsku odeću upotpunjavali su vunena pregača sa geometrijskim utkanim šarama, a za svečane prilike i kecelje od somota, svile, satena, često ukrašene reljefnim zlatoveznim biljnim šarama, slično kao i prsluk, prosluk, ili pak, velika marama nošena preko ramena, bogato potkićena resama.³² U Beloj Krajini značajnu primenu imao je poduži prsluk zubun od belog sukna.

[Angelina]

*
nastavak

Nošnja na glavi je raznovrsna — od konđe (podložak sa maramom), staroslovenskog porekla, rasprostranjene u Banatu do sredine XIX veka, 33 marame od domaćeg, kasnije kupovnog platna kakva je rida u zapadnoslavonskim sredinama ili baranjski rogolj — do kape džege i oglavlja prihvaćenih iz građanske odeće XVIII veka. Marama u istočnim slavonskim nošnjama, slično kao i u Vojvodini, najpre povezana tako da pokrije svu kosu, preoblikovala se u kapu — džega, ćepac, ćula, fićula, čija se kalota polagala na kosu očešljanu u punđu, a donji kraj padao je niz vrat i leđa. Izrađena od platna, satena, svile, somota, za svečane prilike bogato je ukrašavana zlatovezom, koji se u najraskošnijem cvetnom ornamentalnom uzorku baroknog izraza nalazi na banatskoj kapi zlatari sa dva dugačka prevesa niz leđa. Od pokrivala za glavu poreklom iz građanskog areala XVIII veka poznati subrađa/4 — dugačka pravougaona marama sa širokim čipkanim ukrasom, na poseban način obavijena oko glave kod udatih žena u Bačkoj, Baranji i Sremu, kao i u srpskim enklavama u Mađarskoj i istočnom Banatu tokom XIXveka, kao i manja kapa ili zlatara u odeći za svečane prilike na području Bačke.³⁵

Gornju toplu odeću karakterisali su kožni haljeci, kraći kožušak bez rukava i veliki kožuh dugačkih rukava, dug do bedara, sa bogatim našivcima raznobojne kože i vezom cvetnih oblika, a u zapadnoj Slavoniji još i gunj od crnog sukna. Uz to, osobito u Vojvodini, sve značajniju primenu već od druge polovine XIX veka imali su haljeci gradskog evropskog stila, izrađeni od štofa, pamučnih i svilenih tkanina fabričke izrade. Vrsta dvodelne haljine (prsluk ili bluza sa rukavima uz dugačku zvonoliku suknju) u kombinaciji sa otećkom i kapom zlatarom, više nego u drugim oblastima bila je u upotrebi u Banatu. Od nakita veliku primenu imali su nizovi od raznobojnih staklenih zrna i perli, posebno ogrlice od dukata.

Vunene i pamučne čarape i opancikapičari u svakodnevici, a o praznicima i cipele, upotpunjavali su žensku odeću. Muške panonske nošnje u predelima severno od Save i Dunava, sa prilično ujednačenim sadržajem i vizuelnim izgledom na širem prostoru, u letnjem periodu obeležava široka platnena odeća — rubta ili košulja, koja se, kao i gaće, nosi do samog tela. Košulja, krojena od tri do četiri pole platna, sa rukavima nabranim u ramenima i pri dnu skupljenim u narukvice, dužine do ispod bokova, oko vratnog izreza imala je porub na koji se, po gradskom uzoru, najčešće dodavala i kragna. Gaće ravnih nogavica, za svakodnevnu upotrebu bile su uže, a praznične mnogo šire, u momačkoj nošnji za svaku nogavicu upotrebljavalo se i do pet-šest pola platna. Osim gaća, momci su u ponekim sredinama Bačke i Banata još početkom XIX veka i kasnije nosili plisirane suklje.³⁶ Utkani i vezeni ukras na košuljama redovno se nalazi na grudima, ponegde i po dnu rukava i dnu skuta. Donja ivica nogavica završena je porubom, negde resama, a takođe i izvezenim nizom šara. Osim raznobojnog veza i česte primene belog veza, svečane košulje, mahom u Vojvodini i Slavoniji, ukrašavane su zlatovezom. Motivi su biljni — cvetići, listovi, klasje zrelog žita, vinova loza. Ima ih i na plastronima (prsa, grudi, nedra, formet) koji se po uzoru na gradsku modu uobičajavaju krajem XIX veka.

Platnena odeća nosi se na dva načina — neopasana ili stegnuta tkanim pojasom, tnicom odnosno kožnim kaišem. U prazničnim prilikama opasivao se ćemer, najčešće sa pregradama, uz koji se ponegde dodavala nožnica od kože ili kosti, navlaka za sečivo ili šilo. Letnju nošnju upotpunjavao je prsluk, prosluk, izrađen od čohe, satena, svilenih i plišanih tkanina, sa zakopčavanjem na srebrnu, olovnu pucad, pulije, pakonst dugmeta. Mnogi su oko vrata vezivali manju maramu pošu, a u nekim sredinama Vojvodine i Baranje, najčešće momci, opasivali su pregaču, koja se kasnije održavala i u praktičnoj nameni.³⁷

Zimi se, kao tipično odelo panonskog seljaka, nose brojni sukneni i krzneni haljeci. Čakšire, hlače, sa manjim turom i užim nogavicama, mahom su šivene od belog, a zatim i sukna mrke boje. Gajtanski ukras duž dva proreza na prednjoj strani, često slagan u osmice, nalikovao je ukrasu na vojničkim pantalonama iz prve polovine XIX veka. Bilo je i šire krojenih čakšira na bore, nošenih mahom u Sremu i Bačkoj. Od suknenih haljetaka sa rukavima, najčešće nošenih u paru sa čakširama, najširu primenu imali su gunja, aljinac, dug do pojasa i gunj, veliki gunj, gunjac prostranijeg oblika, dužine do kolena, sa skromnijim, ili, pak, obilnijim našivcima gajtana odnosno čohe u boji. Česta suknena odeća bila je i kabanica sa rukavima i četvrtastim okovratnikom, koji se za nevremena mogao složiti u kapuljaču. Takav haljetak u Banatu nazivao se kabanica, gunjac, u Bačkoj i Sremu sardum, surdum, a u zapadnoj Slavoniji i Baranji kabanica, čoha, koje su radili majstori kabaničari odnosno čohaši.

Suknene haljetke već od poslednjih desetina XIX veka, osobito u Vojvodini, potiskuje štofano odelo (prsluk, kaput, pantalone) crne ili tamnomodre boje, oblikovano po ugledu na građansko evropsko odelo. Uz ovo odelo, često sa detaljima svilenog i zlatnog veza, u Banatu su rado nošene toke - srebrni ili pozlaćeni lanac sa dva kraka i "ružama", izrađenim u tehnici presovanja ili filigrana.

Krznena odeća koju su od ovčje i jagnjeće kože izrađivali kožuhari, ili ćurćije, u vidu prsluka, kaputa, ogrtača, svuda je — gotovo i do druge polovine XX veka imala znatnu upotrebnu vrednost. Osim belih i žutosmeđe obojenih pršnjaka i s rukavima kožuha, kožuva susreću se i veliki ogrtači, načinjeni od osam, deset pa i petnaest ovčjih koža. Takvi su sremski i banatski ducin i bundaš u formi prostranih kaputa i opaklija, vrsta dugačkog i polukružno oblikovanog ogrtača, koja se u Banatu, Bačkoj i u Slavoniji naročito koristila za putovanja kolima i saonicama.

Za pokrivanje glave primarna su dva osnovna oblika: kupasta šubara od crnog jagnjećeg krzna i šešir od crne pustine. U obući starijeg sloja karakteri-stični su obojci, pravougaoni komadi vunene tkanine kojima su obavijana stopala i listovi do kolena povrh suknenih čakšira, uz koje su nošeni kaišari — široki opanci sa kaiševima. Za rad oko kuće korišćene su klompe, gotovo u svim prilikama zatvoreni opanci kapičari, a čizme i cipele mahom samo uz svečano odelo.³⁸

_______________________

¹⁷ Lubor Niederla, "Slovenska stanožitnosti I—III, oddil kulturni, Praha 1911—1925; Jovan Erdelj-nović, Niderleovo delo o starim Slovenima, Glasnik Geografskog društva, knj. 7 i 8, Beograd 1922,231—239; Dr. Milovan Gavazzi, 2Sudbina stare slovenske baštine kod Južnih Slovena", Biblioteka Etnološkog društva Jugoslavije, Beograd 1959, 3—34.
¹⁸ DesankaNikolić, Odevanje graničara Vojne krajineu XVIII p XIX stoleću, Beograd 1978, 171—193; Milka Jovanović, naeedeno delo, 82,85; Jasna Bjeladinović, Seoske nošnje i njihova pntološka klasifikacija, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 44, Beograd 1980, 82—83.
¹⁹ Zorislava Čulić, "Neki stariji slovenski elementi u nošnjama i Bosni i hercegovini", Glasnik Zemaljskog muzeja, Etnologija sv.XVIII, Sarajevo 1963, 121—131
²⁰ Bosiljka Radović, Ženska narodna nošnja u Mačvi i Pocerini, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. XVI, Beograd 1954,10—12; Jasna Bjeladinović-Jergić, Narodna nošnja Valjevskoj u Kolubari, Istraživanja VI, Valjevska Kolubara, Valjevo 1990, 281, 285-287.
²¹ Bosiljka Radović, naeedeno delo, 25-26; Jasna Bjeladinović, Narodna nošnja u Rađevini, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 28-29, Beograd 1966, 241, 247—248; Narodna nošnja u Valjevskoj Podgorini, Kolubari i Tamnaei, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 37. Beograd 1974, 26—27; Zorislava Čulić, "Narodna nošnja u Posavini, I, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, Etnologija, sv. XI, Sarajevo, 1956, 8, 18,
²² Dobrila Vlajković, Suknja — karakterističan haljetak šumadijske nošnje, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu 1901-2001, Beograd 2001, 323—332.
²³ Mitar S. Vlahović, Ženska nošnja u Beogradskoj Posavti, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. V, Beograd 1930, 43, 55, 66; Jasna Bjeladinović, Narodne nošnje Jugoslavije, 12.
²⁴ Nikola Zega, Izobičajene mladine kape u Srbiji, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. I, Beograd 1926, 72—75.
²⁵ V. Karić, navedeno delo, 122.
²⁶ Jovan Erdeljanović, navedeno delo, 235.
²⁷ Milan Ć. Milićević, Život Srba seljaka, Srpski etnografski zbornik, knj. I, Beograd 1894,42.
²⁸ Milka Jovanović, navedeno delo, 43-65; Jasna Bjeladinović-Jergić, Osnovne odlike narodne nošnje Šumadije u XIX i prvim decenija XX veka, 28. sabor narodnog stvaralaštva Srbije, Topola 2000, 6—7; Jasna Bjeladinović, Odlike narodnih nošnji u podrinjskim krajevima Srbije i njihovo mesto u odnosu na narodne nošnje dinarskog i panonskog područja, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 39—40, Beograd 1976, 135—152; Zorislava Čulić, op. ct..
²⁹ Vuk Stefanović Karadžić, Srpski rječnik, Beograd 1935, pod "košuljac" i "skut, skuti",
307,711;Vladimir Tkalčić, "Seljačke nošnje u području Zagrebačke Gore", Narodna starina X, Zagreb, 1925, 5
³⁰ Jasna Bjeladinović-Jergić, Odeća, Etnološki motivi iz srpskih enklava u Mađarskoj i Rumuniji, katalog izložbe, Beograd 1990, 11—19.
³¹ Vera Momčilović-Šarac, Srpske narodne nošnjeu Slavoniji, Baranji i Sremu, katalog izložbe "Tradicionalna kultura Srba u Srpskoj Krajini i u Hrvatskoj", Beograd 2000, 187—188.
³² Srpske narodne nošnje u Vojvodini, uredio Milenko S. Filipović, Matica Srpska, Novi Sad 1953, 10—16, 27—31, 33—38, 43—51, 69—74, 81—91, 102, 116—123; 7—123.
³³ Mirjana Maluckov, Zbirt ženskih oglaelja u Vojvođanskom muzeju, Rad Vojvođanskih muzeja, 30, Novi Sad 1987, 206, 203—248.
³⁴ Ivanka Kadak, Srpsš građanska nošnja XVIII veka u Vojvodini, Zbornik za društvene nauke, Matica Srpska, Novi Sad 1959, 87; Sofija Č. Dimitrijević, Srpska narodna nošnjau Somboru i okolini, Srpske narodne nošnje u Vojvodini, 49—51; Fotografije ženskih nošnji u Baranji i u Dalju, il. br. 446/1 i 11673 u fondu Etnografskog muzeja u Beogradu.
³⁵ Prema zbirci oglavlja Etnografskog muzeja u Beogradu.
³⁶ Sofija Č. Dimitrijević, navedeno delo, 57; Aleksandar Stefanović, Srpska narodna nošnja u Dištriktu u drugoj polovit XIX veka, Srpske narodne nošnje u Vojvodini, 76—102, 92.
³⁷ Vera Momčilović-Šarac, navedeno delo, 184, 187.
³⁸ Srpske narodne nošnje u Vojvodini, 7—10, 20—27, 38—41, 51—55, 61—69, 92—101, 106—116, 7—123; Mila Bosić "Srpska narodna nošnja u Bačkoj u 19. i 20.veku", Edicija proleće na čenejskim salašima "PČESA86" knj. 2, Novi Sad 1986, 111—123; Spiridon Jović, Etnografska slika Slavonske vojne granice, Beč 1835, 135—136; Prema zbirci narodnih nošji u Etnografskom muzeju u Beogradu.


Preuzeto iz knjige:
Narodna kultura Srba u XIX i XX veku — Vodič kroz stalnu postavku
Iz teksta: Jasna Bjeladinović-Jergić, Srpska tradicionalna odeća
Etnografski muzej u Beogradu,
Beograd 2003, poglavlje "Narodne nošnje panonske zone" ( str.43—57)