sledeća tema »

[Angelina]

*

NARODNE SRPSKE NOŠNJE CENTRALNO BALKANSKE ZONE


Etnička odeća centralnobalkanske zone u Srbiji rasprostire se u njenim istočnim i južnim krajevima i u oblastima Kosova, Metohije i Raške. Na toj prostranoj teritoriji smenjuju se nizijski, brdroviti i planinski predeli, a odeća predstavlja spoj zemljoradničkih i stočarskih odevnih elemenata, s očuvanim tragovima staroslovenske, starobalkanske, srpske srednjovekovne kulture vizantijskog nanosa i trusko-orijentalne kulture. Karakteriše je izdužena vizuelna forma odevnih celina, botatstvo suptilnih i raskošnih ukrasa savršene izrade i fino slaganje boja. U svim krajevima, pored zajedničkih sadržajnih i likovnih svojstava, odeća pokazuje dosta područnih i lokalnih razlika, koje se u nekim elementima iskazuju i prema etničkoj pripadnosti.

Kao zajednička karakteristična odevna obeležja javljaju se, sve do prvih decenija 20. veka, gotovo iste vrste materijala domaće izrade - prevashodno konopljano, laneno i pamučno platno, sukno (vunena valjana tkanina) bele i tamnosmeđe boje, vunene i pamučne tkanine, često sa utkanim prugama i sitno složenim geometrijskim ornamentima, kao i neprerađena i prerađena koža. Korišćene su i neke tkanine fabričke izrade kao i proizvodi istočnjačkih svojstava.

U srpskom odevnom korpusu platneni i raznovrsni vuneni i sukneni haljeci, i pored velike raznoobraznosti vizuelnog izgleda većinom sadrže iste ili slične krojne odlike. U svim sredinama u ženskoj, kao i u muškoj odeći, platnena košulja u obliku ravno krojene tunike sa rukavima, osnovni je donji i gornji haljetak. Gotovo svuda ženska dugačka košulja je iste širine, sa jednim do dva klinasta proširenja po stranama, izuzev na Kosovu, Metohiji i u oblasti Raške (centri srpske srednjovekovne državnosti), gde se košulja razvila u široku zvonoliku haljinu sa deset i više klinova. U tom razvijenom obliku, sa izrazito bogatim vezenim dekorom koji se susreće i u drugim krajevima i na drugim predmetima, kao i u slaganju ornamenata, vidljivi su odblesci srednjovekovnog tekstila srpskih valstelinskih odora.

Vez savršene izrade, sa istančanim smislom za povezivanje raznih oblika geometrijskog, kao i stilizovanog biljnog ornamenta, smešten je na vidljivim delovima košulje — rukavima, prsima sa okovratnikom i po ivici košulje. Navezeni motivi najčešće su slobodni, ali ih ima i sa ispunjenom pozadinom. Za vezenje se koristila vunena pređa, vrlo često crvene boje u više nijansi. U nekim sredinama, crvena boja je samostalno zastupljena, u drugim oblastima ukomponovana sa drugim bojama, ili sa srebnim i zlatnim nitima, uz dodavanje perlica, šljokica i kićanki. Nasuprot ovom pretežno crvenom i srmenom ukrasu koji obilno prekriva grudi i rukave košulje, regionalno rasprostranjenom mahom u južnim oblasitma, polihromni vez svetlih i tamnih tonova, diskretnije primene, krasio je košulje u ostalim predelima.

Druga odevna karakteristika koja zanačajno tipološki definiše žensku odeću centralnobalkanske zone je suknja, oblikovana od dve poprečno sastavljene pole, nabrana i otvorena celom dužinom. Podjednako su je nosile devojke, neveste i udate žene. Javlja se u dve osnovne varijante. Bojče, zaprega (kratka ženska suknja, otvorena celom dužinom), koja pokriva samo bokove ili dopire do kolena, ornamentaisana vezom ili pretežno utkanim raznobojnim šarama zastupljena je u oblastima Kosova, Metohije i Raške. Druga, futa, vutara (znatno duža suknja), koja seže skoro do ruba ženske košulje, otvorena celom dužinom, prugaste ornamentike, bila je rasprostranjena u većini drugih krajeva centralnobalkanske zone. Istovremeno, osoben izgled celokupnoj odeći u jugoistočnoj Srbiji, davao je sukman, litak, manovil (neprosečena haljina bez rukava), izrađena od vunene tkanine crne boje i u letnjoj varijanti od konopljanog platna sa bogatim vezenim dekorom. Ovoj neprosečenoj haljini, poznatoj i kod drugih slovenskih naroda, pripisuje se staroslovensko poreklo.

Neizostavni delovi odeće su tkani pojas i vunena pregača, geometrijske ornamentike izvedene u samom tkanju, ređe vezenjem. Opasivala se samo s prednje strane, osim u nekim sredinama u severoistočnoj Srbiji, gde su Vlahinje nosile i zadnju pregaču, po starovremenskoj tradiciji, potkićenu vunenim dugačkim resama. Dvopregačno opasivanje povrh košulje javlja se i u albanskoj ženskoj odeći, u čijem opštem vizuelnom izgledu preovlađuju utkana geometrijska ornamentika i kolorit tamnijih tonova.

Od gornjih delova odeće koji su nošeni leti, a pojedini samo zimi, veliko rasprostranjenje imali su kratak jelek (prsluk), duži zubun (ženska gornja haljina bez rukava, otvorena spreda), dugačka suknena haljina sa rukavima i gunj (ženski i muški haljetak dugih rukava, vrsta kaputa od sukna) bele ili smeđe boje, dužine do pojasa, svi optočeni gajtanima.

Među navedenim vrstama gronjih delova odeće, od kojih je svaki u lokalnim sredinama sadržao izvesne likovne i ukrasne posebnosti, najlepše oblikovan bio je zubun, izrađen od belog sukna, dug do kolena, otvoren spreda. Uz geometrijske ornamente obilno su zastupljeni stilizovani cvetni motivi izvedeni vezom, aplikacijama bojene tkanine, ponegde sa dodatkom kićanki i resa. I zubuni sa bogatim vezenim dekorom cvetnih motiva od crvene vunene pređe kod kojih je ukomponovano drvo života, kao i u drugim lokalitetima zubuni sa srodnim cvetnim oblicima od crne i tamnosmeđe vunice sa kružnim našivcima crvene tkanine, ili zubuni sa reljefnim vezom suptilno složenih geometrijskih šara izvedenih u raznim nijansama crvene boje, kao i zubuni sa diskretnim polihromnim aplikacijama veza i tkanine - pokazuju visoke domete umetničkog rukotvorstva zasnovanog na tradiciji srednjovekovnih vrednosti.

Jedna od upečatljivih odlika centralnobalkanskog prostora jeste oglavlje, prevashodno trvelji (dve pletenice ispletene od vune) koje udate žene upliću sa kosom i savijaju pored ušiju. U nekim oblastima i prorodna kosa češljala se na sličan način. Na tako očešljanu kosu polagani su peškiri i kape sa kraćim ili dužim prevesom niz leđa. Devojke sa kosom očešljanom u jednu, dve ili više pletenica, nosile su malu crvenu kapu ili maramu. Kod nevesta se javljaju posebni oblici, bogato iskićeni cvećem, nizovima perlica, srebrnog novca i drugim privescima, koji su, osim ukrasne uloge imali i značenje apotropeja. Pored nakita za kićenje kose i pokrivala za glavu (naušnice, ukošnjaci, počelice, dijademe) i u prazničnoj odeći raznih vrsta ogrlica, nagrudnjaka, narukvica, prstenja, veliko rasprostranjenje imale su pafte (ukrasne veće ili manje kopče za ženski pojas), srebrne ili pozlaćene.

Za razliku od ženske odeće koja se iskazuje velikom raznolikošću oblika i ukrasa, muška seoska odeća centralnobalkanske zone ujednačenijih je odlika. Osim platnene košulje i gaća nošenih leti u ravnijim predelima, tipičnu odeću sačinjavali su haljeci, zimi nošeni u više slojeva, koji su tokom 19. veka bili od valjanog sukna bele boje. To će se u nekim krajevima istočne Srbije kao i kod Srba i Albanaca na Kosovu i Metohiji zadržati i do početka 20. veka, što nije bio slučaj u većini ostalih krajeva, gde je u drugoj polovini 19. veka sve više kroišćeno sukno smeđe i crne boje.

Osim košulje, sličnih krojnih i ukrasnih obeležja kao na ženskim košuljama, najšire rasprostranjenje imali su sukneni džamadan (prsluk bez rukava, sa preklopljenim prednjicama) i prsluci različite dužine, spreda otvoreni, a od zimskih haljetaka gunj sa rukavima, takođe različite dužine i sa različitim nazivima od jedne do druge sredine.

Uz tkani vuneni pojas pretežno prugaste ornamentike, neizostavni deo suknene odeće, ukrašene aplikacijama crnih vunenih gajtana, bile su čakšire (vrsta muških pantalona) krojene sa plitkim turom i užim nogavicama. U nauci se smatra da ovaj oblik suknenih pantalona, kao i gajtanski ukrasi, imaju starobalkansko poreklo. Izvesnu primenu imali su i predmeti orijentalnog porekla: čakšire sa naborima i dubljim turom, trabolos (šareni svileni muški pojas), silav (muški kožni pojas sa pregradama).

Na odeći za svečane prilike, izrađenoj od domaćeg sukna, ili od smeđeg šajaka (sukno fabričke izrade) i tamnomodre čohe fabričke izrade, najčešći nakit bio je ćustek (muški nakit nanizan od perlica ili zanatski oblikovan od srebra).

Za pokrivanje glave služili su vunena crna kapa, šubara od jagnjećeg krzna, ćulav, ćulah (plitka bela muška suknena kapa) i u ponekim sredinama fes (crvena muška kapa). Bilo je uobičajeno obavijanje oko kape i glave pamučnog peškira, a po zimi tkanog vunenog šala. Od kraja 19. veka Srbi koriste šajkaču (štofana vojnička kapa), koja se, kao i keče (muška bela suknena kapa) kod Albanaca, u značenju etničkog identiteta, održava u upotrebi i u savremenom životu na početku 21. veka.

I mušku i žensku obuću karakterišu vunene pletene čarape bogato ornamentisane i plitki opanci kućne i zanatske izrade.

Gotovo u svim sredinama značajnu primenu imale su suknene kabanice sa rukavima i široki polukružni ogrtači sa kapuljačom, nošeni preko sveg odela.

Izvor: Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodič kroz stalnu postavku,
Etnografski muzej, Beograd, 2003.
Iz teksta: Jasna Bjeladinović-Jergić, Srpska tradicionalna odeća

[Angelina]

*

NARODNE SRPSKE NOŠNJE CENTRALNOBALKANSKE ZONE


Seoske tradicionalne nošnje centralnobalkanske zone rasprostiru se u središnjim, istočnim i južnim krajevima Srbije, u kosovsko-metohijskoj oblasti i u predelima Raške. Na tom širokom prostranstvu koje predstavlja istočni pojas srpskog etničkog prostora i čija je komunikaciona okosnica Moravska dolina na koju se nadovezuje Vardarsko porečje, kao i nizijski, brdoviti i u nekim sredinama planinski predeli, pogodni za razvoj više načina privređivanja doveli su do stvaranja posebnih kulturnih sadržaja - u slučaju narodne nošnje do prožimanja zemljoradničkih i stočarskih odevnih elemenata. Preko uzdužnih velikih reka s raskrsnicom puteva od najranijih vremena, osim istorijskih i etničkih kretanja u oba smera uzdužnog puta sever-jug, dolazilo je i do prelamanja kulturnih uticaja sa zapadne i istočne strane. Ovde su se, uz stare slovenske tradicije, zatim antičke i starobalkanske tragove, nataložili i znatni sadržaji vizantijske i srpske srednjovekovne kulture, a zatim pridošli tursko-orijentalni i noviji zapadnoevropski nanosi. Za etnička i kulturna zbivanja značajna su i pomeranja stanovništva izazvana tursko-osmanlijskim prodorom u XIV veku, od kada se kosovsko-metohijskom i moravsko-vardarskom strujom preseljavalo srpsko stanovništvo iz južnih u severne krajeve, shodno čemu su se i do početka XIX veka neki odevni elementi prenosili i širili. Izvesna otstupanja pokazuje šopska oblast u jugoistočnom delu Srbije, koja je geografsko prirodnim uslovima bila po strani važnijih komunikacija i migracija.⁵

U svim tim uslovima razvijale su se narodne nošnje koje po sadržajšš i likovnim obeležjima pokazuju, s jedne strane, osnovne zajedničke osobenosti, a, s druge strane, i dosta područnih razlika, naročito u ženskoj odeći u raško-metohijsko-kosovskom, južnomoravskom, resavsko-timočkom i šopskom pojasu, u čijim se okvirima javlja i mnoštvo varijantnih oblika.

Kao zajednička odevna obeležja javljaju se, sve do prvih decenija XX veka, gotovo iste vrste materijala domaće izrade — prevashodno konopljano, laneno i pamučno platno, sukno bele a zatim i smeđe boje, vunene i pamučne tkanine, često sa utkanim prugama i sitno složenim geometrijskim ornamentima, kao i neprerađena i prerađena koža. Korišćeni su i neki materijali industrijske proizvodnje, kao i proizvodi istočnjačkih svojstava.

Platneni i raznovrsni vuneni sukneni haljeci i pored velike raznoobraz-nosti vizuelnog izgleda većinom sadrže slične i iste krojne odlike. Mnogi su sa očuvanim arhaičnim osobinama. Osim toga, među raznovrsnim oblicima muške, a naročito ženske nošnje koji karakterišu odevno ovaj prostor, ima ih i šireg balkanskog rasprostranjenja, ali specifičnih unutarnjih odlika, kao i onih koji se u srpskom etničkom okviru samo ovde javljaju. Takvi su u ženskoj nošnji, na primer, umeci za kosu trvelji, prema S. Trojanoviću poreklom iz Grčke,⁶ zatim takođe široko rasprostranjena suknja otvorenog tipa — zaprega, bojče, futa, vutara... kao i staroslovenskog porekla nepro-sečena haljina sukno, poznata u istočnim predelima, i u muškoj nošnji starobalkanska toska, vustan, nabrani haljetak, nošen u južnim pomoravskim oblastima i do kraja XIX veka.⁷

U svim sredinama centralnobalkanske zone u ženskoj kao i u muškoj odeći, platnena košulja u obliku ravno krojene tunike sa rukavima osnovni je donji i gornji haljetak. Gotovo svuda je uobičajene širine, sa jednim do dva klinsta proširenja po stranama, izuzev u raško-metohijsko-kosovskom pojasu gde se razvila u široko zvonoliku odeću sa više umetnutih klinova, kojih kod nevesta ima i do dvadeset. U tom razvijenom obliku, sa izrazito bogatim vezenim dekorom koji se susreće i u drugim krajevima, kao i na mnogim drugim odevnim predmetima, vidljivi su odblesci srednjovekovnog tekstila srpskih vlastelinskih odora.⁸ Vez savršene izrade, sa istančanim smislom za povezivanjem raznih oblika geometrijskog, kao i stilizovanog biljnog ornamenta, po uobičajenom načinu smešten je na vidljivim delovima — rukavima, prsima sa okovratnikom i po ivici košulje. Navezeni motivi najčešće su slobodni, ali ih ima i sa ispunjenom pozadinom. Za vezenje se koristila vunena pređa, vrlo često crvene boje u više nijansi. U metohijskom vezu, kao i na košulji "alenici" u Vlasini gotovo je samostalno zastupljena, u šarskim župama i u raškim krajevima ukomponovana sa drugim bojama, a u Nišavi još i sa srebrnim i zlatnim nitima, slično kao i na Kosovu, gde je skoro svaki ukras, sastavljen iz više sitnijih geometrijskih ornemanata, delovao kao vegetabilni motiv. Vez je upotpunjavan i perlicama, šljokicama, kićankama. Nasuprot ovom pretežno crvenom vezenom ukrasu, kao i smeđem i tamnijih tonova vezu resavsko-timočkog pojasa, diskrenog polihromnog izraza u Južnom Pomoravlju, vez monumen-talne punoće primenjen je u srpskim sredinama u Skopskoj Crnoj gori i u okolini Kumanova. Crni, odnosno vez od vune tamnomodre boje, osim na skopsko.crnogorskim košuljama, poznat je na srpskom etničkom prostoru i u zmijanjskoj odeći u Bosni, ali u suptilnijem vezenom i ornamentalnom izrazu.⁹

Drugi haljetak koji značajno definiše ženske nošnje većeg dela centralno-balkanske zone jeste karakteristična suknja oblikovana iz dve poprečno sastavljene pole, nabrana i otvorena celom dužinom. Podjednako su je nosile devojke, neveste i udate žene. Javlja se u dve osnovne varijante. Kratka suknja, koja pokriva samo bokove ili dopire do kolena, ornamentisana pretežno utkanim sitnim geometrijskim šarama, pod nazivima zaprega, narebranica, bokča, bošča, bojče, uobičajena u raško-metohijsko-kosovskim nošnjama i druga, znatno duža suknja koja doseže gotovo do ruba košulje, prugastog tkanja, sa nazivima futa, futarka, vuta, vutara, zaprega rasprostranjena od Južnog Pomoravlja, preko Resave i Svrljiga sve do timočkih krajeva u severoistočnoj Srbiji.¹⁰

Neizostavni delovi nošnje su tkani pojas i vunena pregača, geometrijske ornamentike izvedene u samom tkanju, ređe vezenjem, po bojama usklađena ostaloj odeći svakog lokaliteta. Opasivala se samo s prednje strane, osim u Gornjoj Moravi, gde je sastavni deo nošnje bila i zadnja pregača rep, potkićena dugim vunenim resama, slično kao i starobalkanske tradicije prednja i zadnja pregača kod stanovnika vlaškog govora u nekim sredinama u severoistočnoj Srbiji.

Od gornjih delova odeće koji su nošeni leti, a pojedini većinom samo zimi, veliku primenu i rasprostranjenje imali su: kratak irsluk jelek, jeleče, gunjić; duži zubun, takođe bez rukava; dugačka bela suknena haljina sa rukavima; gunj, gunjče, mintan, koporan od sukna bele ili crne boje, dužine do pojasa i sa rukavima, optočeni gajtanima i pamuklija, od tkanina domaće i fabričke izrade, ispunjena pamukom i prošivena — haljetak tursko-orijentalnog porekla koji se u južnim predelima zadržao duže nego u drugim sredinama.

Među navedenim vrstama gornjih haljetaka, od kojih je svaki u lokalnim sre-dinama sadržao izvesne likovne posebnosti kao i lokalne nazive, najlepše oblikovani haljetak sa širokom primenom bio je zubun, zobun, ćurdija, džube, izrađen od belog sukna, bez rukava, dug do kolena, otvoren spreda, koji se u Vranjskom Pomoravlju i u Gornjoj Moravi javlja i u varijanti sa kratkim rukavima, po čemu se naziva dolaktenik, dolaktica. Uz neizbežne geome-trijske ornamente obilno su zastupljeni stilizovani cvetni motivi izvedeni vezom, našivcima čohe, ponegde sa dodatkom kićanki, resa, gužvica vune. Po bogatom vezenom dekoru cvetnih motiva izvedenih pretežno crvenom vunicom u tehnici preplitanja i lančanog boda, ističu se zubuni iz Raške i kopaoničkih župa sve do Resave, kod kojih je ukomponovano i drvo života. Srodne cvetne likovnosti su i zubuni u istočnim krajevima Srbije, naročito u timočkim nošnjama, ali oblikovani od crne i tamnosmeđe vunice sa kruž-nim našivcima crvene čohe. Po reljefnosti suptilno složenih geometrijskih šara, izvedenih u raznim nijansama crvene boje, ističu se zubuni iz okoline Peći kao i iz šarskih župa, uz primenu drugih bojenih detalja, resa i gajtana. I diskretni biljni motivi na kosovskim zubunima i u oblasti južnih pomoravskih predela, isto kao dolaktica sa kratkim rukavima i zubun sa kružno oblikovanim gužvicama vune u okolini Gnjilana, pokazuju visoke domete narodnog rukotvorstva zasnovanog na tradiciji srpskih srednjovekovnih dekorativnih vrednosti.

Jedno od osnovnih i karakterističnih obeležja nošnji istočnog dela srpskog etničkog prostora jeste i oglavlje, prevashodno trvelji, vitice, sapletci, komare kod udatih žena. Sastoje se iz dve ispletene vunene pletenice koje se upliću sa kosom ili samo savijaju pored ušiju. U nekim krajevima i prirodna kosa češljala se na ovaj način. Na tako očešljanu kosu u raškim i kosovskim krajevima polagao se peškir na poseban način presložen, uz koji se preko čela povezivala uska savijena platnena povezača — prevezilo, otoz. U Sretačkoj i Sirinićkoj župi tipično pokrivalo bio je prevez, a u većini ostalih predeonih celina ručnik, krpa, premetač, obradač, ubradač oblikovan u malu kapu s produženim delom koji je, kao i sretačko-sirinićki prevez, padao niz leđa. Devojke su najčešće bile pokrivene glave sa kosom spletenom u jednu, dve, a u Južnom Pomoravlju i u više pletenica. U hladne dane su povezivale peškir, maramu, a kad stasaju za udaju stavljale su plitku crvenu pletenu kapu odnosno fes sa kićankom, potkićen parama. Kod nevesta javljaju se posebni oblici, bogato iskićeni cvećem, nizovima perlica i metalnih novčića, od kojih se po izgledu i veličini izdvaja kapa perjatca sa krajevima svedenim u dva oštra roga, u čijem se obliku i svim drugim atributima bogatih ukrasa, osim ukrasne uloge uočavaju i obredno-magijska značenja zaštite i obezbeđenja zdravlja i budućeg poroda mlade neveste. U mnogim sredinama neveste su na dan svadbe prekrivale glavu i lice prozirnom koprenom zvanom duvak.

I u vrstama nakita ističu se ukrasni oblici za neveste i mlade žene, kao i za obogaćivanje praznične odeće. Među raznovrsnim formama koje su od legure srebra i drugih metala u raznim tehnikama radili majstori kujundžije pod orijentalnim uticajima, ali negujući i tradiciju srednjovekovnih obrazaca, ističu se ukrasne igle, ukošnjaci, naušnice, među kojima i oblici zrakastog tipa, zatim lepo oblikovani pročelnici u vidu dijadema — svi oblici primereni frizurama sa trveljima i specijalno oblikovanim pokrivalima za glavu. Česti su ogrlice i nagrudnjaci, narukvice i prstenje, kao i veoma rasprostranjene pafte — kopče za pojas. Poznati ukras neveste u raško-metohijsko-kosovskim nošnjama bio je pojas kovanik, sastavljen od mesinganih ploča sa uloženim polihromnim kamenjem i ahatima. Značajnu primenu gotovo svuda imali su nizovi novca, kao i ukrasi od raznobojnih perlica sa gsometrijskim šarama koje su pletenjem oblikovale žene. Kod mladoženja i uz praznično odslo najčešći ukras bio je ćustek, od nanizanih perlica ili zanatski oblikovan od srebra.

U odnosu na dosad iznesene najvažnije odevne i ukrasne odlike rasprostranjene u većem delu centralnobalkanske zone, ženska tradicionalna odeća u šopskim predelima jugoistočne Srbije, pored izvesnih zajedničkih opštih obeležja pokazuje i značajne posebnosti. To su, pre svega, gornji haljeci u obliku neprosečene haljine bez rukava, poznati pod nazivima sukno (sukman), litak (mujer) i manovš. U osnovi istoga kroja, ovi haljeci različitih naziva, izrađeni od belog, a docnije od crnog sukna, zatim od vunene dvonitne "lito" tkane tkanine i u letnjoj varijanti od konopljanog platna, daju nošnji osoben izgled. Haljetku ovoga tipa, koji je bio poznat i u nošnjama drugih slovenskih naroda, pripisuje se staroslovensko poreklo.¹²

U nekim šopskim sredinama bila je u upotrebi slična haljina šajak, saja krojena sa kratkim rukavima, koja se kao i varijante neprosečene haljine bez rukava, oblačila preko košulje sa vezom, a od kraja XIX i početka XX veka sa košuljom belog čipkastog ukrasa. Pojas i pregača izatkani pretežno od vune crvene boje, topli gornji haljeci sa rukavima modro i kolija, izrađeni od mrkog sukna, krojeni u struk i sa klinastim proširenjima, kožuh mahom od belog jagnjećeg krzna kao i u oglavlju karakteristična bela marama zabratka i reljefno nabrana crvena kapa tica upotpunjuju osnovna obeležja šopske nošnje u XIX veku, u kojoj od početka XX veka značajnu primenu ima haljina zban, zaban, vrsta pamuklije bez rukava i duga do ispod kolena. Od nakita, osim ukrasnih igala višestranog i višekrakog izgleda, najčešće su korišćene masivno oblikovane tročlane kopče za pojas pavte, pretežno ukrašene vegetabilnim ornamentima.¹³

Za razliku od ženskih nošnji koje se iskazuju velikom raznolikošću oblika i ukrasa, muške nošnje centralnobalkanske zone znatno su ujednačenijih odlika. U svim sredinama, osim platnene košulje i gaća nošenih leti u ravnijim predelima, tipičnu nošnju sačinjavali su sukneni haljeci, zimi nošeni u više slojeva, ko$ su tokom XIX veka bili od sukna bele boje. To će se u raško-metohijsko-kosovskom pojasu, kao i u šopskim oblastima i u nekim sredinama u severoistočnoj Srbiji zadržati i do početka XX veka, što nije bio slučaj u većini ostalih krajeva, gde je u drugoj polovini XIX veka, delom i po ugledu na muško odelo u centralnim oblastima Srbije, počela upotreba sukna u smeđoj i crnoj boji. Gotovo istovremeno, u izradi odela izvesnu primenu dobijaju i fabrički proizvodi, pre svega šajak i čoha.

Preko košulje, sa vezenim ukrasom sličnih obeležja kao na ženskim košuljama, i koja se od kraja XIX veka, po gradskom uzoru, većinom kroji sa poramenicama, kragnom i narukvicama po ivici rukava, od haljetaka bez rukava najširu primenu imali sujelek otvorenih prednjih pola, u različitim lokalitetima poznat i kao doramak, gornjak, zubunić, gunjić, vermen i sa preklopljenim prednjim polama prekloptk, odnosno džemadan. Osim od sukna bele ili smeđe boje, džemadan se, pretežno u raško-kosovskim krajevima, krojio i od crvenog sukna, a jelek u pomoravskim oblastima i od šajaka i čohe. Bez rukava, ali veće dužine i širine, bili su dolama, džube, elek od belog sukna, a na Kosovu i u šarskim župamajakče, ljurka sa kratkim rukavima i od smeđeg sukna. Od suknenih haljetaka sa drugačkim rukavima, krojenih sa otvorenim prednjacima, kao i sa širim prednjim polama koje su se preklapale, veliku primenu imao je gunj, gunja, ponegde i miltan, kod koga su se rukavi, osim obučeni, nosili i spušteni niz leđa. U šopskoj nošnji uobičajena je bila i bela suknena haljina dreja.

Neizostavni deo suknenog odela bile su čakšire, čašire, benevreci, breveneci, čoariš. Krojene su sa plitkim turom i užim nogavicama, a u središnjim krajevima i u severoistočnoj Srbiji bile su neznatno vsće širine. U nauci se smatra da ovaj oblik čakšira predstavlja predslovenski balkanski sloj, a da je ukrašavanjs vunenim gajtanima tračko-ilirskog porekla.¹⁴ U pomoravskim, središnjim i timočkim predelima nošene su, takođe od sukna ili od šajaka, čakšire sa naborima, prihvaćene iz gradskog odela orijentalnih obeležja uz koje su, mahom imućniji ljudi, koristili prsluk fermen i koporan sa rukavima, izrađenim od šajaka ili od čohe. Ovom odelu bili su primereni svilsni pojas trabolos, kao i kožni pojas stav sa pregradama, takođe orijentalnog porekla.

U svim sredinama i u letnjem i u zimskom periodu najširu primenu imao je tkani vuneni i pamučni pojas, najčešće prugaste ornamentike, različite širine koji se celom dužinom obavijao oko pojasa. Za pokrivanje glave u kosovsko-metohijskoj oblasti, kao i u Raškoj sve do početka XX veka najviše se koristio ćulav, plitka kapa od svaljane bele vune, a u Pomoravlju Južne Morave vunena kapa crne boje i crveni fes mahom u prazničnim prilikama. Bilo je uobičajeno i obavijanje peškira oko kape, kako pamučnog tako i izatkanog od vune, osobito zimi. Značajnu primenu, naročito u istočnim i severoistočnim oblastima imala je šubara od jagnjećeg krzna. Posle srpsko-turskog rata — od kraja XIX veka počinje da se koristi kapa šajkača,¹⁵ koja se kao nacionalno obeležje, naročito u mešovitim nacionalnim sredinama, zadržala do danas.

U obući su, kao i kod žena, vunene čarape uvek bogato ornamentisane. Osim plitkih opanaka sa malim nosom, domaće izrade od neprerađene goveđe ili svinjske kože, od kraja XIX veka koriste se i opanci zanatske proizvodnje, koji kao i kupovne cipele tokom XX veka preko praznične prerastaju u svakodnevnu obuću.

Gotovo u svim sredinama značajnu primenu imali su vunene kabanice sa rukavima, kao i široki ogrtači bez rukava, takođe sa kapuljačom, nošeni preko sveg odela. Izrađeni od belog, surog, a u jugozapadnim krajevima i od crvenog sukna, poznati pod nazivima veliki gunj, gunja, tbanica, talagan, opandžak, japunđa. Ovi prostrani haljeci arhaičnih osobina, u nekim sredinama, mahom kod pastira, održali su se u upotrebi i do poslednjih decenija XX veka.<sup>16


05</sup> Jovan Cvijić, Metanastazička kretanja, navedeno delo, 161-174.
⁰⁶ Sima Trojanović, Nošnja, Narodna enciklopedija St. Stanojevića knj. III, Zagreb 1928, 148.
⁰⁷ Milka Jovanović, Narodna nošnja u Srbiji u XIX veku, Srpski etnografski zbornik, kn. SHI, Beograd 1979, 175.
⁰⁸ Jasna Bjeladinović-Jergić, Srpska nošnja u Ibarskom Kolaššu, Štavici i u okolini Novog Pazara, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 43, Beograd 1979, 70-73; Srpska narodna nošnjau Sjeničko-pešterskoj visoravni, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 45, Beograd, 1981, 67-70. okolini Kumanova. Crni odnosno vez od vune tamnomodre boje, osim na skopskocrnogorskim košuljama, poznat je na srpskom etničkom prostoru i u zmijanjskoj odeći u Bosni, ali u suptilnijem vezenom i ornamentalnom izrazu.9
⁰⁹ Prema ličnim istraživanjima i primercima košulja u zbirci Etnografskog muzeja u Beogradu; Irena Fileki, Jednobojni vez u Skopskoj Crnoj gori i na Zmijanju, katalog izložbe, Beograd 1988, 3-27; Mina Darmanović, Narodne nošnje, nakit i tekstilno pokućstvo etnografskog nasleđa Kosova i Metohije, katalog izložbe, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd 2001,
5-41.
¹² Jerina Šobić, Razmatranja o šopskoj nošnji, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 24, Beograd 1961, 51-55,
¹³ Jasna Bjeladinović-Jergić, Narodna nošnja u Budžaku, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 61, Beograd 1997, 423-436; Vilma Niškanović, Zabratka — ženska marama jugoistočne Srbije, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 58-59, Beograd 1995, 7
¹⁴ Jerina Šobić, navedeno delo, 62-64. 40
¹⁵ Zanimljivo gledište o poreklu šajkače videti: Mile Nedeljković, Srpska kapa šajkača, knjiga Selo, Kolubara, Podgorina, Tamnava, Kačer, Šest vekova Valjeva, Valjevo 1993,182-188; Šajkača, poreklo i značenje srpske kape, list Zadužbina br. 23, Beograd 1993, 6.
¹⁶ Milan Ć. Milićević, Kneževina Srbija, Beograd 1876, 764, 815, 856, 921, 1001, 1075, 1138; Milka Jovanović, navedeno delo, 131-138, 156-161, 173-178, 193-199; Mitar S. Vlahović, Etnološka promatranja na Kosovu Polju, Skoplje 1930,140-143; Branislav Nušić, Kosovo, knj. I, Novi Sad 1902, 138-150; Sima Trojanović, Sretečka župa i njena izumrla nošnja, 418-^119; Jasna Bjeladinović, Srpska narodna nošnjau Sjeničko-pešterskoj visoravni, 81-95, 111-116; Srpska narodna nošnja u Ibarskom Kolašinu, Štavici i u okolini Novog Pazara, 83-93,106-109; Narodna nošnjauTimoku i Zaglavku, 378-390,407-411:
"Narodna kultura Srba u 19. i 20.veku" - vodič kroz stalnu postavku Etnografskog Muzeja u Beogradu, Beograd 2004. (str.23- 41)

Tekst: Jasna Bjeladinović Jergić