sledeća tema »

[Angelina]

*

HRISTOFOR ŽEFAROVIĆ
(Dojran, Makedonija, ?1710 ― Moskva, 18.09.1753)


"...Iz najstarijeg perioda potiču drvorezi mahom nepoznatih autora, dok se počeci zrele grafičke umetnosti 18. veka vezuju za dvojicu prvih srpskih grafičara, Hristofora Žefarovića i Zahariju Orfelina."

*

"Hristofor Žefarović, srpski slikar, zograf, bakrorezac i kaligraf, rođen je kraj Dojranskog jezera u Makedoniji, u svešteničkoj porodici. Hristofor mu je bilo monaško ime. Ne zna se u kojoj je zografskoj družini izučio živopis, ali kada je tridesetih godina 18. veka pošao na sever, već je bio obučeni živopisac. Preko Pećke patrijaršije stiže u Beograd gde je slikao ikone i ima učenike. Potom prelazi u Sremske Karlovce i Novi Sad, gde posredstvom eposkopa Visariona (Pavlovića) dobija posao živopisanja manastira Bođana, sagrađenog 1722. Bođanski živopis se smatra jednim od njegovih najznačajnijih dela." [Savo Popović, Večernje novosti]

*

"... Hristofor Žefarović, (? ― 1753) Rođen u Makedoniji, bio je zograf, ikonopisac, a sam se potpisivao kao "ilirsko rosijanski opšti zograf". Autor je stematografije (geneologija, rodoslovlje) koja je rađena u Beču 1741. godine. To je jedini izvor srpske i bugarske heraldike. Rađena je po uzoru na stematografiju Pavla-Ritera Vitezovića iz 1701. godine koja sadrži grbove jugoslovenskih plemena na latinskom jeziku. Žefarovićeva stematografija upućuje na prošlost velikih i slavnih srednjevekovnih srpskih država. Nastala je posle velike seobe Srba 1690. i 1739. godine, teških ratova i sklopljenih mirovnih ugovora, Karlovačkog 1739. godine, Požarevačkog 1718. godine i Beogradskog 1739. godine. U umetničkom smislu rađena je u rustičnom baroku i predstavlja prvo snažnije spajanje sa evropskom kulturom i evropskim barokom. Gravirana je u bečkoj radionici Tome Mesmera. ..." [mr Danilo Vuksanović]

[Angelina]

*

HRISTOFOR ŽEFAROVIĆ


ŽIVOTNI PUT HRISTOFORA ŽEFAROVIĆA

Žefarovići su poreklom iz Južne Makedonije. Na obali Dojranskog jezera, u istoimenom ribarskom naseljurodio se krajem XVII veka u svešteničkoj porodici budući živopisac, ikonopisac, bakrorezac, kaligraf poznat jedino po svom monaškom imenu Hristofor. Nije poznato kakva mu je bila mladost. Kao mlad je u svešteničkoj porodici mogao nešto više naučiti ― naučio je da čita i piše i stekao osnovno crkveno-religiozno obrazovanje. Postao je jerođakon ali se svešteničkom pozivu nije posvetio. U manastiru je bliže upoznao oslikane crkvene zidove. Počeo je da uči u nekoj zografskoj družini koja je slikala u maniru poznovizantijske umetnosti a kojoj nisu bile nepoznate ni slobodne slikarske mene tzv. "levantskog" baroka. U isto vreme radio je i predloške za staru tehniku crkvenog veza. Zanimanje za grafiku pobliže bi se odredilo u vreme pre dolaska u Karlovačku mitropoliju.

Nije poznato u kojem je mestu, odnosno u kojoj zografskoj grupi Žefarović učio zidni živopis. Jedno je izvesno: kada se 30ih godiina XVIII veka uputio na sever, on je bio obučeni živopisac, a izgleda iikonopisac. Saznavši da je na severu ― u jednoj velikoj evropskoj državi, koja je uz to bila ozbiljni protivnik Turske ― srpski i cincarski živalj našao novu domaju, u kojoj se mnog gradi, slika i trguje, u kojoj su, dakle, potrebe za umetničkim delima i umetnicima velike, Žefarović se uputio u tom pravcu. Uostalom, u njegovoj odluci da pođe na sever nema ničeg izuzetnog. Bio je to već utvrđeni pravac kretanja mnogih njegovih zemljaka i sunarodnika, koji su, nezavisno od velikih seoba prouzrokovanih istorijskim događajima, imali svoje lične seobe i putovanja za vreme kojih su čak iz udaljenog Moshopolja dospevali do Budima, Sentandreje i dr. ugarsih varoši.

Preko Pećke patrijaršije stigao je u Beograd, gde je jedno vreme živeo i slikao. Beograd je u to vreme bio pod austrijskom upravom. Žefarović je radio za tadašnjeg beogradsko-karlovačkog mitropolita Vićentija Jovanovića, koji je vredno i predano delovao na napretku srpskog roda a podigao je i novu Sabornu crkvu i mitropolijski dvor. Međutim, Žefarovićevi radovi iz ovog perioda nisu poznati. Nekoliko godina pre druge seobe Srba 1739. prešao je u Sremske Karlovce pa odatle u Novi Sad, gde je posredstvom episkopa Visariona Pavlovića, dobio obiman slikarski posao. Bio je to živopis novopodignute crkve starog manastira Bođana, prvog većeg Žefarovićevog dela u Karlovačkoj mitropoliji. Nije poznato koliko je vremena proveo na slikanju bođanske crkve, koliko je tada imao učenika i pod kakvim je uslovima ovde radio.

Samo tri godine kasnije Žefarović se nalazi u Šiklošu, u Baranji, gde je živopisao pravoslavnu crkvu. Posle živopisanja crkve manastira Bođani i crkve u varošici u Šiklošu, Žefarović napušta zidni živopis i sasvim se opredeljuje za bakroreznu grafiku. Uvoz ruskih knjiga i gravira doprineo je još većoj popularnosti grafike u srpskom narodu u Ugarskoj. Žefarović se posvećuje grafici i zbog toga što je izrada i prodaja bakroreznih ikona bio unosan posao; naručioci su najčešće bili crkveni velikodostojnici i bogati građani. Svemu ovome treba dodati još jednu okolnost koja je uslovila Žefarovićevo opredeljenje za grafiku. Energični patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta je hteo, izgleda, po svaku cenu da ima bakroresca "ilirske" krvi i pravoslavne vere. Zbog toga se smatra da je patrijarh uputio Žefarovića u bečku bakrorezačku radionicu Tome Mesmera da se obuči u grafičkoj tehnici, obećavši mu pokroviteljstvo i pomoć.

Prvi Žefarović-Mesmerov bakrorez izašao je iz radionice u proleće 1741. To je Sv Sava sa srpskim svetiteljima doma Nemanjića, koji je osmišljen kao ilustracija političkih zahteva patrijarha Arsenija IV na bečkom dvoru. Žefaroviću je poveren crtež cele kompozicije sa kojeg je Mesmer rezao u bakru. Rad na ovom bakrorezu učinili su svoje i Žefarović se za kratko vreme osamostalio.

Bakrorez sv Teodor Tiron i Stratilat izradio je izgleda bez Mesmerove pomoći. Iste 1741. Žefarović je zajedno sa Tomom Mesmerom rezao ploče za knjigu Iz obraženije oružij iliričeskih, popularnu Stematografiju. U ovoj knjizi Žefarović je izradio gravire južnoslovenskih vladara i svetitelja, dok je Mesmeru prepustio rezanje grbova, dakle, lakši deo posla. Za Žefarovićevu biografiju važan je bakrorez sv Nikola iz 1742, izdat u dve varijante za cincarske parohijske crkve u Đuru, a potom u Kečkemetu. Iste godine izradio je i veliki bakrorez sv Jovan Vladimir Mirotočivi. Najveću slavu i popularnost u najširim krugovima srpskog društva bez sumnje donela mu je Stematografija. Patrijarh Arsenije IV je bio zadovoljan svojim graverom. Ubrzo mu je povereno izdanje knjižice Kanon voskresni, koja je pronađena uHilandaru. To su uskršnje pesme i molitve pozajmljene iz ruske bogoslužbene literature. Posvetupatrijarhu potpisao je Žefarović, a njegov potpis se nalazi i na ilustraciji Silazak Hristov u ad. Neposrednoposle ove knjižice, a možda u isti mah, rezao je Poučenije svetiteljskoe. Ova prigodna knjižica sadrži zanimljive savete episkopa mladim sveštenicima posle rukopoloženja.

Iduće 1743. godine Žefarović je ostvario svoj po formatu najveći bakrorez Sv Kozma i Damjan, sa izgledom manastira Rakovca. Bakrorez Vaznesenje Hristovo iz iste 1743. godine rezao je "trudom itroškom Andrije Andrejevića, poštmajstora petrovaradinskog". Posle nekoliko gravira za crkvene velikodostojnike i za bogate grčke i cincarske trgovce Žefarović je radio ovaj bakrorez po narudžbini jednog od najuglednijih predstavnika srpske građanske klase tog doba. "Poštmajstor", osobito u Petrovaradinu, bio je u ono vreme važan poziv, a Andrija Andrejević je i pored toga bio izuzetno društvenoaktivna ličnost, posebno baš te godine kada je putovao u Beč. Žefarović je ovim bakrorezom postao jedanod najših prvih umetnika koji stiče klijentelu iz građanske klase. Bakrorez Sv Naum Ohridski izrađen je iste1743, za trgovca Mihajla Gotinsa.

Iduće 1744 godine Žefarović se priprema na hodočašće u Svetu Zemlju a povodom tog putovanja priprema bakrorez Bogorodica izvor života. Od patrijarha Arsenija je dobio zadatak i da ilustruje izdanje Privilegije koja je izdata u prevodu Pavla Nenadovića mlađeg. Prema tome Karlovačka mitropolija je samoinicijator ovog izdanja, dok je Žefarović preuzeo na sebe brigu oko tiraža, pretplate i rasturanja. Kakav je ugled uživao kod patrijarha Arsenija IV svedoči i briga o putnim ispravama za njegov put u Sv Zemlju. Patrijarh je uputio Dvorskom ratnom savetu u Beču "poniznu molbu" sa željom da putuje na hodočašće u Jerusalim; kaže da i Žefaroviću treba dati isprave jer on ne želi da emigrira niti ima slične namere već da jedino ide tamo zbog hrišćanske pobožnosti. Razloge puta u Jerusalim trebalo bi tražiti i u svetovnim pobudama; u želji za putovanjem, upoznavanjem novih svetova, novih umetničkih ideja, pa i u želji za trgovinom. Jula meseca 1745. Žefarović se priključio grupi kaluđera sremskog manastira Rakovca i sanjima pošao u Sv Zemlju. Jedan od kaluđera, Silvestar Popović, beležio je celo vreme puta svoja zapažanjai utiske u kojima se pominje i Žefarović.

Godine 1746. Žefarović je ponovo u Beču. Te godine je izdao 5 bakroreza, verovatno u bakroreznoj radionici Tome Mesmera, a možda i uz njegovu pomoć. Bakrorez Sv Nikola predstavlja drugu po redu Žefarevićevu graviru ove popularne ikonografske teme. Postoji velika verovatnoća da je patrijarh Arsenije IV držao Žefarovića u svojoj blizini. Nije slučajno da je u ovoj godini izdat bakrorez Sremski svetitelji Brankovići sa zapisom koji se oslanja na savremeno propovedništvo. Bakrorez je očigledno inspirisanonom, u to doba već sasvim razvijenom, nacionalno-verskom idejom o kultovima Srba vladara i svetitelja. U prvoj polovini XVIII veka kultovi sremskih svetitelja iz porodice Branković, Sv Stefana, Sv Angeline, Sv Jovana i Sv Maksima, uživali su izuzetno veliku popularnost i pijetet u Mitropoliji, posebno u Sremu.

Očigledno, u pitanju je veoma razrađena politika o izdavanju bakroreza sa srpskim svetiteljima, jer se iste godine pojavljuje Žefarovićev bakrorez Sv car Uroš sa zapisom da se bakrorez izdaje "zajedničkom odlukom bratstva, za vreme igumana Stefana, troškom sv manastira Jaska". Iste 1746. godine izdat je zamanastir Vrdnik bakrorez Sv knez Lazar ali nije poznat ni jedan bakrorezan list niti ploča. Iste godine Žefarović izdaje i bakrorez Bogojavljenje sa deset medaljona iz života Sv Jovana Krstitelja. Ova, u bakroreznom radu jedna od najplodnijih Žefarovićevih godina, bila je u isto vreme i u znaku pripadnosti politici Karlovačke mitropolije i njenoj ideji o negovanju kultova Srba svetitelja i vladara. Ta je godina, u izvesnom smislu, nastavak 1741, kada je Žefarovićeva početna bakrorezačka aktivnost bila vezana za zvaničnu politiku patrijarha Arsenija IV.

I kasnije Žefarović je u patrijarhovoj blizini, ali 1747. izdaje samo jedan bakrorez. To je njegov Sv Jovan Zlatousti, od kojeg je izgubljena bakrorezna ploča, a sada nije poznat nijedan grafički list. Verovatno je bio zauzet izradom kartona za crkveni vez. To su prelomne godine za Žefarovića. Mada se i dalje bavi bakrorezom ipak, izgleda, dobar deo vremena provodi na drugim poslovima. Crkveno-umetnički vez je samo jedno opredeljenje ali pored toga Žefarović ulazi i u druge poslove i obaveze, što se vidi iz njegovog života u narednim godinama. Ovde treba istaći njegove bakrorezačko-štamparske aktivnosti. Tada je baš bio zauzet izdavanjem knjige Opisanije svjatago božija grada Jerusalima, rezane na bakrenim pločama, samnogobrojnim ilustracijama jerusalimskih svetinja. Opisanije Jerusalima izašlo je iz bakrorezačke tipografije 1748. Na knjizi se ne nalazi podatak o vlasniku tipografije Tomi Mesmeru, Žefarovićevom poslovnom prijatelju. Najverovatnije je u tišini svoje bečke "kelije", kako je nazivao svoj stan na Kolmarktu, pripremao crteže, prenosio ih na bakrorezne ploče i gravirao, pa je tek tako pripremljena klišea odnosio u radionicu na otiskivanje. Izdavanje Opisanija arhijerejski je odobrio i "blagoslovio"mitropolit Isaija Antonović, koji je iste godine posle smrti patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente došao na Karlovački arhijerejski presto. Tekst i ilustracije pripremane su očito za potrebe običnog poklonika palestinskih znamenitosti. Ova knjiga je imala da posluži hadžijama kao putevoditelj pobiblijsko-evanđeoskim mestima, a ne kao priručnik koji daje podatke o spomenicima kulture.

Kada je 1749 izabran za mitropolita karlovačkog Pavle Nenadović došlo je do vidljivih promena i reorganizacije crkvenog života. Ovaj trudoljubivi arhijerej, jedan od najboljih organizatora koje je srpska crkva imala u XVIII veku, pregao je, između ostalog, da obnovi zahteve za osnivanje srpske štamparije, u kojoj je gledao mogućnost za bolji razvitak narodne prosvete i pravoslavne crkve. Već 1750. uporedo sa diplomatskim koracima koje je preduzeo na dvoru i u Ilirskoj dvorskoj kancelariji, Pavle Nenadović je poverio svom egzarhu u Beču i Žefaroviću stručnu i praktičnu stranu priprema za osnivanje štamparije, brigu oko obezbeđenja predračuna za štamparsku mašinu, slova itd. Na crkvenim vezovima radio je Žefarović te 1750. Poznata su dva epitrahilja, jedan u moldavskom manastiru Njamcu, a drugi u Umetničkom muzeju u Bukureštu. Od graverskih poslova izgleda da je u ovoj godini radio tri kultno-utilitarna predmeta, plaštanicu, pokrivač za diskos i antimins, za mitropolita Pavla Nenadovića. U narednim godinama najverovatnije prodaje svoje vezove, gravire i knjige a podaci su o njemu vrlo oskudni. Ipak izgleda da je Žefaroviću 1751. godina bila naročito plodna: poznata su tri bakroreza i dva crkvena veza. Bakrorez Silazak u ad izrađen je na inicijativu jerusalimskog Žefarovićevog prijatelja Simeona Simeonovića, a po porudžbini njegove braće, makedonskih trgovaca, koji su bakroreze poklonili crkvi Hristovog Groba u Jerusalimu. Ako se ovim bakrorezima dodaju još podaci o ktitorima crkvenih vezova, izrađenih te godine, onda je lepeza Žefarovićevih poručilaca još šira. Tu treba navesti signirani epitrahilj iz manastira Vatopeda i raskošno veženi sakos za ugrovlaškog episkopa Neofita Krićanina.

Za klijentelu sa juga Žefarović je radio i 1752. Tu je na prvom mestu njegov bakrorez Bogorodica Olimpijska sa zapisom na grčkom jeziku iz kojeg saznajemo da je ikona "brižljivo rezana u bakru po nalogu jeromonaha Mitrofana, a na trošak Jovana Zdravka iz Kožana" a da je rezao Toma Mesmer. Očigledno je Žefarović sa Mesmerom bio u poslovnom ortakluku ne samo na početku svoje grafičke prakse već i prikraju. U ovom slučaju on je nacrtao kompoziciju i pripremao karton za crtanje, dok je Mesmer gravirao. Žefarovićev epitrahilj iz Patrijaršijske kapele u Beogradu i jedna zavesa za dveri i dve podee izUmetničkog muzeja u Bukureštu, takođe su nastale 1752. U poslednjoj godini života, neposredno predpolazak u Moskvu, Žefarović je izdao bakrorez Sv Stefan Štiljanović i time kao da se vratio na svoje ranije teme o srpskim svetiteljima. Bakrorez je namenjen manastiru Šišatovcu, gde su se čuvale mošti Štiljanovićeve i odakle se širio njegov kult. Zapis ispod kompozicije obaveštava da je bakrorez izdat "troškom gospodina obrstera Vuka Isakoviča".

Početkom leta 1753. Žefarović se preko Ugarske uputio u Rusiju. Uz put se zadržao u varošici Tokaju, gde je napisao testamentarno pismo. Stiče se utisak da je u Rusiju pošao da u Moskvi nađe i naplati račun od grčkog trgovca, izvesnog Konstantina Paraskejeva, kome je nekoliko godina ranije u Beču predao bakroreze, knjige i umetničke vezove radi prodaje. Ovo je verovatno bio jedan od razloga Žefarovićevog puta ali ne jedini. Biće pre da je poželeo da vidi daleku zemlju čije je knjige, ikone, bakroreze i predmete primenjene umetnosti sretao gotovo u svakoj crkvi Karlovačke mitropolije. Rusija, kojoj su reforme Petra Velikog dale novi društveni, duhovni i umetnički lik, bila je za njega "obetovana"zemlja u koju je vredelo i trebalo otići. Zbog toga motive njegovog odlaska u Rusiju pre valja tražiti u ljudskoj i umetničkoj radoznalosti za ovu zemlju i njenu umetnost.

O njegovom putovanju se ništa podrobnije ne zna. Saznaje se da je u Moskvu stigao petog avgusta, da je odseo u Bogojavljenskom manastiru i da je u septembru iste godine iznenada umro.

O Žefarovićevim dodirima sa Sv Gorom Atoskom, njenim Bogorodičnicima i sličnom literaturom bilo je već reči. Dejan Medaković je skrenuo pažnju na podudarnost kompozicione sheme bakroreza Bogorodica izvor života i istoimene ikone iz manastira Ksenofonta na Atosu, dok je Lazar Čurčić pronašao baš u biblioteci manastira Hilandara jedini primerak do skora nepoznate Žefarovićeve bakrorezne knjižice Kanon Voskresni. U isto vreme bakrorez Manastir Hilandar, potpisan od Tome Mesmera samo 2 godine posle Žefarovićeve smrti, izrađen je zacelo prema Žefarovićevom ranije pripremljenom crtežu. I na kraju od skora je poznat Žefarovićev bakrorez Bogorodica "Dostojno jest" ― Protatska. Sve to ukazuje namogućnost Žefarovićevog boravka na Atosu, o čemu istina nema podataka, ali radovi i ikonografija ukazuju na postojanje veze. Razvijajući dalje misao o Žefarovićevom boravku na Sv Gori, može se govoriti o 2 takve mogućnosti: da je tu bio pre dolaska u Karlovačku mitropoliju a druga je mogućnost da je tu bio prolazeći na putu za Sv Zemlju.

Iz onoga što je sačuvano o Žefaroviću zna se da je to bio čovek neobične životne i umetničke vitalnosti. Teško je reći da li je to bila snažna ili samo snalažljiva ličnost. Ali zahvaljujući južnjačkom temperamentu i živosti on je uspeo da oseti na početku svoje grafičke karijere duh i zahteve sredine i vremena. Imao je nepogrešivu intuiciju koja mu je omogućavala da shvati srpsku politiku u Austriji. U isto vreme on je nazreo novu klasu koja se upravo pojavila na horizontu društvenog života ― srpsku građanskuklasu ― koja će takođe postati njegova klijentela. U kulturnim i umetničkim pitanjima srpska crkvena hijerarhija i građanska klasa imale su slične poglede. Zahvaljujući toj okolnosti Žefarović je radeći za jedne, zadovoljavao potrebe i ukus drugih. Priznat i tražen od mitropolita, episkopa, njihovih egzarha, bogatih trgovaca i drugih poznatih ličnosti tog doba, Žefarović je zahvaljujući svojoj umetničkoj veštini, zanatskoj spretnosti i trgovačkim sposobnostima, razgranao svoje poslove i postao naš najtraženiji umetnik od Soluna do Budima.

SRPSKA UMETNOST NOVOG VEKA I
Autor teksta nepoznat

[Angelina]

*

GRAFIČKO DELO HRISTOFORA ŽEFAROVIĆA

[Angelina]

*

HRISTOFOR ŽEFAROVIĆ


GRAFIČKO DELO HRISTOFORA ŽEFAROVIĆA

Žefarović je imao izuzetne uslove da upozna u svom zavičaju srednjovekovno vizantijsko slikarstvo, zacelo spomenike u većim umetničkim središtima, u Ohridu, Solunu i Kosturu a možda i na Sv Gori. Mladi živopisac nije bio do kraja odani poklonik tradicionalnog slikarskog opredeljenja. Opadanje umetničke snage i samosvojnosti starije umetnosti održavalo se na mnogim, tada živopisanim spomenicima, posebno svetogorskim. Onovremeni poznovizantijski živopis delovao je kao prigodna dekoracija, koja je samo prividno odavala klasični likovni smisao i suštinu. U pitanju je, najčešće, slikarstvo nesumnjivog kulturnoistorijskog značaja a znatno umanjene umetničke vrednosti.

U široj okolini Žefarovićevog rodnog kraja crkveno slikarstvo je, mada u postepenom opadanju umetničke moći, primalo strane uticaje. Reč je o zračenjima zapadnoevropske umetnosti, koja, istina, na ovom području nisu mogla doneti veće promene. Ovde, gde renesanse nije bilo, nisu se mogli razviti evropski stilovi, ali su se u postvizantijskoj umetnosti sve češće javljala izvesna nova likovna obeležja, koja se označavaju onim veoma širokim i nepreciznim pojmom tzv. "levantskog baroka". Ikonografske i stilske novine zapljuskivale su i Svetu Goru Atosku. Žefarović je imao mogućnosti da u krajevima gde se likovno obrazovao upozna, pored starije, i savremene umetnosti vizantijskog sveta, delimično i zapadnoevropsku umetnost, posredstvom bakroreza i knjiga ukrašenih bakroreznim ilustracijama, koje su ovamo stizale. Sasvim je izvesno da su mu još na Jugu bile znane ilustrovane Biblije ― Ektipa, Hristofa Vajgla i Piskatorova Biblija. Može se dakle reći da je u svom zavičaju prihvatao blage uticaje zapadnoevropske umetnosti, koja je u grafičkim izvodima pružala slikarima Levanta pogodne mogućnosti za crtačke vežbe, a samim tim i za realnije shvatanje anatomije, kompozicije i perspektive ― to je uticalo na postepeno oslobađanje od tradicionalnih ikonografskih i stilskih kanona. U za sada nepoznatoj zografskoj družini, koja se još držala shvatanja srednjovekovnog slikarstva, ali čija je stroga disciplina popuštala i tako omogućavala spontanija i slobodnija izražavanja a time i otvorila vrata za prihvatanje zapadnoevropskih uticaja, stekao je osnovno obrazovanje i Žefarović. Osnova tog obrazovanja, pored uobičajene zografske prakse, bili su slikarski priručnici ― Erminije, koje su u sve češćim prepisima i preradama bile u upotrebi u pojedinim zografskim grupama i radionicama. Nedavno je objavljen takav priručnik, rukopis samog Žefarovića, nastao po nešto starijoj Erminiji živopisca Panajotisa Doksarasa, sa ostrva Zante. Doksarasova Erminija, nastala 1720―24, u stvari je prevod Traktata o slikarstvu Leonarda da Vinčija.

Za sada nije moguše odgovoriti na pitanje da li je osobeni stil Žefarovićevog slikarstva u manastiru Bođani imao neposredne uzore na Jugu, odnosno u kojoj meri je on taj slikarski izraz prihvatio od učitelja, a koliko je bio originalan živopisac. Činjenica da je u Makedoniji, severnoj Grčkoj i na Sv Gori do sada nije otkriven živopis sa početka XVIII veka koji bi mogao biti uzor Žefarovićevom načinu slikanja. To upućujena misao da se u bođanskom živopisu ispoljila njegova slikarska individualnost i da može biti reči o ličnom slikarskom iskazivanju. Jedno je tačno: Žefarović je došao u Karlovačku mitropoliju kao obučeni slikar, dobar poznavalac tehnike zidnog živopisa i ikonopisa, a možda i drvorezne grafike.

Sa južnjačkim slikarskim iskustvom, sa slikarskom Erminijom, sa zbirkom grafičkih predložaka zapadnoevropskog porekla, sa svojim crtežima za pojedine kompozicije ― i sa nesumnjivom darovitošću ― stajao je Žefarović 1736―37 pred golim zidovima manastira Bođani. Bođanski živopis je prvo veće Žefarovićevo delo u Karlovačkoj mitropoliji. Za umetničke prilike one sredine predstavljao je taj živopis nesmao značajan datum već je i jasnije nagovestio baroknu budućnost srpske umetnosti XVIII veka. VeljkoPetrović je prvi uočio da je živopis u Bođanima jedno od mesta u kome se rodilo naše moderno slikarstvo. Mogu se primetiti i pojedini uticaji kijevske drvorezne grafike.

Sa dosta crtačke naivnosti i nesigurnosti, ali bez sumnje likovno osobeno je Žefarović pokazao neophodost slikarske obnove. Sve nespretnosti crtača je nadoknadio daroviti slikar od fantazije i temperamenta koji je bio pun težnje ka novom, ličnom i ekspresivnom. Svi primeri uočenih analogija pokazuju da Žefarović nije prenosio gotova ikonografska rešenja već da se tim uzorima koristio samo kao ikonografskim podsetnikom. Pozajmiljivao je samo pojedina kompozicioma rešenja koja je potom transponovao prema svom slikarskom uverenju. I pored dobrih uzora, on je, zapadao u pogreške, posebno je to vidljivo u nespretnom crtežu anatomije. Tek bojom i slikarskim senzibilitetom pokazao je svoju darovitost. U bođanskom živopisu nastojao je da ostvari realističku perspektivu. Dotadašnji linearizam i dvodimenzionalnost zografskih likova pokušao je da prikaže plastičnije i da ih stavi u realan prostor. Samo deo tih svojih namera je uspeo i da ostvari. Posle bođanskog i šikloškog živopisa Žefarović se opredeljuje za bakroreznu tehniku. To je sasvim razumljivo: novopodignute crkve u Karlovačkoj mitropoliji tada se neživopišu, a to je i uslovilo da se celokupni sistem dekoracije crkava izmeni. Umesto živopisa slikanu dekoraciju prihvataju isključivo ikonostasi. Međutim, slikanje ikona Žefarovića nije privlačilo. U isto vreme bakrorezna grafika bila je veoma popularna. To, kao i činjenica da je Žefarovićev mecena postao patrijarh Arsenije IV Jovanović, koji ga je ispočetka prihvatao kao svog dvorskog gravera uticalo je na Žefarovićevu odluku da se posveti grafici.

SRPSKA UMETNOST NOVOG VEKA I
Autor teksta nepoznat

[Angelina]

*

SRPSKI VODIČ I ZA RUSKU CRKVU

Knjiga arhiđakona Hristifora Žefarovića bila je duže od dva veka bestseler pravoslavcima. Delo bez kojeg poklonici nisu kretali na putovanje u Jerusalim i Svetu zemlju

Najtiražniji turistički bedeker koji su 18. i 19. veku koristili svi pravoslavni poklonici na putovanju u Svetu zemlju napravio je Srbin, arhiđakon Hristifor Žefarović "Iliriko-rasijanski (srpski) obšči zograf". Pre 270 godina, u julu 1745. ovaj slikar, grafičar, nacionalni radnik i pomalo obaveštajac krenuo je na hodočasnički put u Jerusalim iz Beča preko Srbije.

Po povratku izrezao je bakarne grafičke ploče i iz bečke štamparije Tome Mesmera potekli su prvi primerci prvog modernog turističkog vodiča s kratkim opisima i crtežima atrakcija koje treba obići. Izdavač ove, za svoje doba, revolucionarne knjige bio je takođe Srbin, jerusalimski arhimandrit Simeon Simonović. Tada se nalazio na čelu čuvara Hristovog groba, tajanstvenog bratstva odabranih pravoslavnih monaha koji od 4. veka bdiju nad Crkvom vaskrsenja u Jerusalimu.

Videvši kako se srpski hodočasnici s Žefarovićevim bedekerom dobro snalaze u Svetom gradu grčka i ruska crkva naručile su izdanja za svoje poklonike. Na njima je bilo naglašeno srpsko poreklo knjige, što je donelo ogroman ugled narodu koji je čuvao nacionalni identitet, uprkos tome što mu je matica Srbija bila pod turskom okupacijom.

Žefarovićevu "putovođu" kupovali su i oni koji nisu mogli da fizički odu na put, ali su duhom obilazili Svetu zemlju. Ovaj vodič preveden na ruski, grčki, pa čak i turski jezik postao je bestseler i štampan u velikim tiražima sve do sredine 19. veka. On je postao vodič inspiracija mladim Srbima da se zapute u daleke predele, o čemu svedoče i brojne jerusalimske ikone u srpskim krajevima donošene kao poklon s hadžiluka. Poklonička putovanja imala su osim duhove i kulturne dimenzije i mnogo tajanstveniju diplomatsku i obaveštajnu svrhu. "Opisanije grada Jerusalima" nošeno je u manastire po Srbiji kao podstrek održanju duhovnosti i identiteta kao i čuvenija "Stematografija" u kojoj je Žefarović lukavo i pored bečke cenzure kao svece objavio crteže Nemanjića i grbove srpskih zemalja. To je razbuktalo nacionalni ponos Srba, pa je knjiga bila zabranjivana, što ju je učinilo još privlačnijom.

Knjige i grafički listovi, posteri i plakati svog doba bili su sredstvo medijskog rata u teškom vremenu pritiska Habzburga na Srbe da se pounijate i promene identitet. Patrijarh Arsenije Četvrti Šakabenta odabrao je neobičnog umetnika da putem štampane reči i slike brani srpsku duhovnu baštinu.

― Patrijarhu je bilo jasno da je grafika moćno sredstvo za propagandne ciljeve i da će putem Žefarovićevih bakroreza moći učvršćivati pravoslavlje u izuzetno nepovoljnoj sredini. Pri tome, razumljivo, pravoslavlje nije bilo samo religiozno osećanje već i nacionalno-političko uverenje. Bakrorez je, u stvari, mudro smišljeni politički plakat ― navodi akademik dr Dinko Davidov. ― On se najviše bavio Žefarovićevim radom i Srbima u Jerusalimu uopšte, od Svetog Save naovamo.

Naime, najsvetiji grad judeo-hrišćanstva na čijem se jednom brdu nalazio Solomonov hram s Kovčegom zaveta, a na drugom je razapet Hrist postaje poklonički, kulturni i diplomatski centar u 4. veku. Tada carica Jelena, majka imperatora Konstantina Velikog otkriva Golgotu i krst na kome je Hrist stradao, kao i pećinu iz koje je vaskrsao. Iznad tih mesta prvi imperator hrišćanskog Rima podiže velelepan hram. Svaki sledeći osvajač Jerusalima, od Arapa do papskih krstaša, zidao su svoje bogomolje. Srbi se uključuju u tu šarenu versko-kulturno-diplomatsku zajednicu posle dobijanja autokefalne crkve.

― U istoriji srpskog naroda može se naći dosta vesti o vezama sa Jerusalimom koji su imali vidnih odraza na našu stariju kulturu i umetnost. Dodiri Srba sa Jerusalimom potiču još od prvog odlaska Svetog Save u Palestinu. Prvi srpski arhiepiskop, pisac i diplomata osnovao je onde nekoliko monaških kolonija a iz praktičnih hadžijskih razloga kupio je od Latina manastir Svetog Georgija ― navodi dr Davidov.

Zatim je otkupio manastir Svetog Jovana Bogoslova na Sionu, gde su živeli srpski monasi a posećivali su ga poklonici iz svih slovenskih zemalja, najčešće iz Rusije.

― Boravak Svetog Save u Jerusalimu nije imao samo hodočasnički karakter već daleko dublje pobude i razloge. Tek priznatoj autokefalnoj srpskoj crkvi bilo je potrebno iskustvo starijih crkava, pogotovo onih za koje su bili vezani umetnici koje je srpski arhiepiskop želeo da upozna i da nešto od tog bogatog crkvenog i kulturnog života prenese u mladu srpsku crkvu i državu ― navodi dr Davidov.

Kralj Milutin je u 14 veku posle uspešno vođenih ratova protiv Persijanaca i Turaka podigao u Jerusalimu manastir posvećen Svetim arhanđelima Mihailu i Gavrilu. Posle propasti srednjovekovne srpske države izdržavali su ga srpski despoti iz Ugarske, a potom ruski vladari. U 17. veku za vreme jerusalimskog patrijarha Teofana srpski manastir je potpao je pod povlašćenu grčku crkvenu vlast.


JERUSALIM TRAŽIO POMOĆ OD SRBA

Jerusalimsko-srpske veze u 17. veku posebno odnos između jerusalimske patrijaršije i budimske eparhije uverljivo obeležava pismo patrijarha jerusalimskog Dositija iz 1640. kojim umoljava budimske Srbe da i ubuduće daju milostinju za Sveti grob.

― Ovo pismo dokazuje i da je u Budimu bilo imućnih Srba pravoslavne vere i pre Čarnojevićeve seobe - navodi dr Davidov.


NISU SE PLAŠILI NI TURAKA

Srpski poklonici su nastavili da putuju u Jerusalim za turske vladavine. Jeromonah Savatije iz manastira Hopova doneo je 1607. iz Jerusalima psaltir koji je tamo za njega prepisan, a on je u njemu zapisao šta je sve video u Svetoj zemlji. U rukopisu iz manastira Nikoljca postoji sličan opis ali i topografska skica Jerusalima s obeleženim mestima koje poklonici treba da posete. Posebno su zanimljive putne beleške mitropolita Mihaila Nikolajevića Kratovca iz 1657. koji je važio za trezvenog čoveka, ali i obaveštajca ruskog cara. On je pokuša da ispita prirodu svetog ognja u crkvi Svetog groba i utvrdio da nije istina priča da on ne peče: "Ja sam probao i ispitao ovaj oganj i on isto pali kao i svaki oganj".

Boris Subašić | 05.07.2015. ǀ Večernje novosti