|
Angelina
|
 |
« poslato: Jun 21, 2011, 11:03:02 pm » |
|
** SLUŽBENO ODELO U SRBIJI U 19. I 20. VEKUGovoriti o uniformi, pomalo znači i raskrinkati tajne koje ona sobom nosi, odgonetati zagonetke onih koji su je nosili, buditi uspomene, evocirati ponos ili strah, zaviriti u iscrtane dečačke sveske ili pak u snove devojaka, koje uzdišu za svojim "oficirom i džentlmenom"... Ali, i uniforma poseduje svojevrsnu moć govora... Evolucija službenog odela u Srbiji 19. i 20. veka, istoimenom postavkom u Galeriji SANU (decembar 2001— april 2002) i za tu priliku objavljenim katalogom — zbornikom radova, enciklopedijskog karaktera, prvi put je sveobuhvatno prezentovana i pozicionirana u odnosu na savrsmenu evropsku modu. Izložba, čiji je začetnik pokojni profesor Pavle Vasić, utemeljivač istoriografije primenjene umetnosti kod nas, a koja autentičnim materijalom prikazuje razvoj službenog odevanja tokom dva veka moderne srpske države, kao obeležja njene državnosti i sredstva osamostaljivanja i evropeizacije njenih institucija, ostvarena je zahvaljujući brojnim subjektima. Reprezentativna studijska izložba — Službeno odelo u Srbiji u 19. i 20. veku, zapravo, kao da objavljuje ponovnu spremnost muzejskih stručnjaka za rad na duge staze, koji u ishodu dobija potvrdu javnosti i dalekosežni smisao. Izložba i njena dugogodišnja priprema, kao i višedecenijski rad koji joj prethodi, podsećaju, u pravom momentu, na to da je za istinske domete u istraživanju ovakvih i sličnih pojava neophodan duži vremenski period (mada su se upravo iza te činjenice, godinama, skrivali mnogi "kustosi"), kao i timski rad i sprega institucija i pojedinaca. Nosilac projekta, realizovanog u saradnji sa Galerijom SANU, je Istorijski muzej Srbije, a koncepciju izložbe postavili su: akademski umetnik prof. Čedomir Vasić i kustos Istorijskog muzeja Srbije Nevena Krstić. Autori (Čedomir Vasić, Branko Bogdanović, Dušan Babac, Nevena Krstić, Nebojša Damnjanović i Milica Radovanović) i brojni saradnici obuhvatili su sve vidove službene odeće, iscrpno je istraživši i prezentujući, čineći pionirske korake na ovom polju, s obzirom na to da je tek vojna odeća bila prethodno donekle istražena, dok su ostali vidovi bili zapostavljeni, poput diplomatije, koja je prvi put sada, na ovaj način izučavana i predstavljena. Novinu čine i rezultati ispitivanja uvođenja i razvoja uniformi policije i žandarmerije u istom periodu.
Postavka obuhvata različite oblasti uniformisanja; pored navedenih, zastupljene su i uniforme pošte, saobraćaja, rudarstva, šumarstva, prosvete, javnih i komunalnih preduzeća, sportskih udruženja, društveno-političkih organizacija, kao i odežde Srpske pravoslavne crkve koja je sačuvala kontinuitet sa srednjovekovnom kulturom odevanja. Nužno je stoga bilo da nosioci projekta ostvare saradnju sa brojnim muzejima, arhivama, bibliotekama, naučnim institucijama, Srpskom pravoslavnom crkvom, ustanovama iz oblasti javnih službi, vojske, policije, uslužnih delatnosti i drugih organizacija.
Postavka i publikacija Službeno odelo u Srbiji u 19. i 20. veku značiće prekretnicu u naporima da se rekonstruišu mene i naučno sagleda tok ove interdisciplinarne oblasti, koja živi upletena u istorijsko klupko i zavisna od političkog, socijalnog, ekonomskog, tehnološkog i kulturnog razvoja određene sredine, a predmet je interesovanja stručnjaka različitog profila (istoričara, istoričara likovne i primenjene umetnosti, industrijskih dizajnera, kostimografa, etnologa...), kao i kolekcionara i šire javnosti. Stoga ovakvi projekti podrazumevaju i znatnu dozu uloženog entuzijazma, dok postavka o kojoj je reč uzvraća time što osvetljava stanja i promene ne samo u primarnoj oblasti koja se rekonstruiše, već putem nje i u društvenoj istoriji, ideologiji, umetnosti i estetici datog perioda, kao što upućuje, posredno ali i očigledno, i na razvoj mlade srpske države.
Rad na temi službenog odela u Srbiji značajan je doprinos istoriji civilizacije srpskog naroda i sveukupnoj istoriji razvitka domaće materijalne kulture. Komparativni metod koji su primenili i dosledno sproveli istraživači ove materije u odnosu na evropske modele i prevashodne uzore za komponovanje službenih odela u Srbiji, jedini je način da se iznesu relevantne činjenice i predstavlja primer koji valja slediti i u izučavanju drugih fenomena. U ovladavanju temom, istraživači su posegli i za obimnom literaturom, u okviru koje značajan segment čine i pisana istorijska dela i istorijsko-umetničke studije o umetnicima tog vremena. Međutim, kao najvažnije smernice poslužile su im: studije Desanke Nikolić i Sergeja Vrišera na temu srpskih službenih odela, kao i pisana zaostavština Pavla Vasića, knjige: Odelo i oružje, Nošnja naroda Jugoslavije kroz istoriju i, znatnije, Uniforme srpske vojske 1908—1918 (Istorijski muzej Srbije, 1980), delo koje, uz novi katalog, predstavlja ključnu publikaciju za svako buduće uranjanje u ovu materiju.
Najznačajnije muzealije, predstavljene na izložbi, su originalne uniforme i oprema — dobro konzervirane, očišćene, očetkane ili pak izglačane. Predmeti su mahom vlasništvo Istorijskog muzeja Srbije, ali i mnogih drugih muzeja u zemlji, ili su pozajmljeni iz privatnih kolekcija. Kao važan, a u neki slučajevima i presudan, izvor pokazale su se umetničke slike iz ovog razdoblja, uglavnom portreti, koji su na izložbi postavljeni u kontekstu eksponata određene epohe. Budući da se ističu realističnošću predstavljenih likova uglavnom poznatih istorijskih ličnosti i materijalizacijom njihovih odela, kao i dimenzijama formata, preuzimaju i ulogu svojevrsnih putokaza posetiocima. Zastupljeni su originalni portreti autora: Arsenija Petrovića, Uroša Kneževića, Jovana Popovića, Steve Todorovića, zatim dela Marka Murata, Nadežde Petrović, Paje Jovanovića... crteži i akvareli Pavla Vasića, grafička i fotografska ostvarenja Anastasa Jovanovića i drugih često nepoznatih fotografa, a izuzetno je dragocen, u ovom pogledu, i film Krunisanje kralja Petra, koji su snimili Vilson i Moteršou, 1904. godine. Uvršćeni su i obimna arhivska građa i drugi pisani izvori, kao i štampani propisi, počevši od 1837. godine. Izvesne praznine u raspoloživom materijalu dopunjene su rekonstrukcijama.
Svi eksponati koji potiču iz 19. veka, rariteti su prve vrste, poput Karađorđeve dolame iz 1810. godine, ili mundira činovnika statskog, koji je pripadao Jovici Milutinoviću, knezu valjevske nahije i predsedniku valjevskog magistrata, epoleta, sablji, špade, pešadijskog i artiljerijskog šlema sa šiljkom iz 1847. godine, episkopske odežde Stevana Stratimirovića, karlovačkog mitropolita od 1790. do 1836. godine... Međutim, mnogi dragoceni primerci nepovratno su izgubljeni. Iako posetilac izložbe, zbog obilja predmeta (preko 90 odela, akcesorijum, oružje, brojni portreti, odnosno likovna dela, crteži, fotografije, arhivski dokumenti...) nije toga ni svestan, postavka, ipak, skreće pažnju i na nužnost ozbiljnijeg tretiranja pokretnih kulturnih dobara, pogotovo onih takozvane "nulte" vrednosti, i dopunjavanja zbirki.
Podseća ona i na potrebu uvođenja uniformologije kao pomoćne istorijske nauke, ali i na uniformu kao ogledalo svakog društva, pa i onog u kojem živimo.
Pojam uniforme izveden je od latinskog prideva uniformis (jednaka oblika, jednorodan). Prenet u francuski, termin uniforma od 18. veka, označava naročito propisano jednoobrazno odelo pripadnika neke službe ili formacije. Kod nas se ustalio i termin mundir, od latinskog moderari — umeriti.
Uniformisanje pojedinih vojnih jedinica datira od kraja 17. veka, ali korene ima još u detinjstvu civilizacije, kada se javila potreba za grupnom identifikacijom. Na praksu uniformisanja vojske presudno je uticalo uvođenje vatrenog oružja i stajaćih vojski, počevši od 14. veka. To je, istovremeno, i vek prepoznavanja potrebe odvajanja izvesnih profesija upravo kostimom.
Službena odela u Srbiji 19. veka neverbalno svedoče o procesima obnavljanja srpske državnosti, osamostaljivanju vlasti, ustanovljenju državnih institucija, kao i kulturnoj emancipaciji i evropeizaciji države, dok ona koja će uslediti u 20. veku, govore o nastojanju učvršćivanja ovog identiteta ali i o promenama s nastankom jugoslovenske države. Istraživački tim je težio da sve to sagleda u širim okvirima društvene situacije u periodu koji beleži niz presudnih zbivanja na istorijsko-političkoj sceni, a time i dinamizam promena u kulturnom životu.
Službena odela u Srbiji pojavljuju se kao posledica komponovanja elemenata kulturno-istorijskog nasleđa i evropskih modela s kraja 18. i početka 19. veka. Posle Prvog srpskog ustanka, vojska je uniformisana prema evropskim, odnosno ruskim uzorima. Celokupni državni aparat uniformisan je za vladavine kneza Miloša, da bi, od druge polovine 19. veka, puna uniformisanost bila propisana samo za vojsku i policiju.
Najstariji primeri jednoobraznog vojničkog odevanja kod nas datiraju iz vremena austro-turskog rata 1788—1791, a reč je o srpskim dobrovoljcima u frajkorima. Već nakon Prvog srpskog ustanka, narasla je potreba za organizovanjem regularne, po evropskom uzoru uniformisane vojske, sa svešću o uniformi kao izrazu državnosti. Pošto je Rusija bila ratni saveznik Srbije od 1806—1812. godine, njen uticaj bio je presudan i za izgled i opremu vojske. Međutim, kostimografska analiza prof. Milice Radovanović upućuje na zaključak da izgled regulaša 1808. godine, u celini odgovara ampir silueti vojne i građanske muške figure, u skladu sa estetikom neoklasicističke figure. U vreme kneza Miloša, a posle Sretenjskog ustava, 1835. godine, svi činovnici dobijaju uniforme i vojne činove. Sudije su, na izvestan način, uniformisane još 1816. godine. Ukazom i Propisom uniforme od 6. marta 1837. godine, prvi put je u pisanoj formi određen izgled službenog odela i definisana hijerarhija državnog aparata. Osnovni oblik uniformi je istovetan, dok se razlike ogledaju u boji. To je ujedno i vreme kada počinje tehničko doba civilizacije i kada su primerci vojne i civilne odeće izrađivani u radionicama, o kojima se danas nedovoljno zna, kao, uostalom, i o upotrebi činovničkih odela u različitim prilikama.
Za vreme kneza Aleksandra Karađorđevića, 1845. godine, nastoji se na modernizovanju srpske vojske, po ugledu na savremenu Prusku i Rusiju i sa elementima koji sežu sve do zaštitne opreme srednjovekovnih vitezova. Uvedena je plava boja uniformi, tzv. "narodna farba". Ukazom iz 1850. godine, pored državnih činovnika u užem smislu, uniformisani su i profesori, lekari, okružni i "indžiniri" rudarski, carinici i poštanski službenici. Tada dobijene oznake nekih delatnosti opstaće dugo, u diplomatiji sve do Drugog svetskog rata. Ponovnim dolaskom na vlast, Miloš Obrenović je, 1859. godine, ograničio činovničku svevlast i naložio pojednostavljivanje uniformi.
Usled ratnih ambicija kneza Mihaila u odnosu na turskog protivnika, tokom njegove vladavine uložen je trud na ojačanju vojne moći zemlje. Tada je regularna vojska uniformisana po austrijskom i ruskom uzoru, dok je narodna bila odevena u romantičarskom duhu stare srpske nošnje, sa takozvanim dušankama, gunjevima, čakširama... Ubrzo će u vojsci biti uvedena i šajkaška — "graničarska" kapa iz Austro-Ugarske (šajkača). Novim Propisom iz 1870. godine, ustanovljena je jednostavnija uniforma nego prethodne, a njene nešto izmenjene forme protezaće se sve do obrazaca uniformi koje je srpska vojska nosila i proslavila u ratovima 1912—1918. godine. Državno odelo činovnika gubi reprezentativan karakter, i srodno je vojnom vice mundiru. Proglašenjem kraljevstva, 1882. godine, uvode se novine u vojnoj odeći, prema pruskim uzorima. Sredinom 80-ih godina sada već pretprošlog veka, donešeno je niz zakona o odevanju različitih državnih službi, a posebno diplomata, uz obavezan frak i dekoraciju srazmernu rangu, kao važnim atributima novog statusa države. Znatne izmene u odevanju srpske vojske uslediće krajem 19. veka, kao posledica politike približavanja Rusiji, odnosno takvih pokušaja kralja Aleksandra Obrenovića. Oko 1900. godine pristupilo se sistematskom uniformisanju pripadnika državnih službi, što je bilo na snazi sve do kraja Kraljevine Srbije, pa i kasnije. Propisom iz 1908. godine, za vojne uniforme određena je sivo-maslinasta boja. Stara srpska vojnička uniforma bila je osnov i za oblikovanje uniforme vojske novoustanovljene jugoslovenske države, 1918. godine. Pravilnik o izradi i nošenju diplomatsko-konzularne uniforme objavljen je marta 1931. godine. Iste godine, izdata je i Uredba o službenom odelu i naoružanju državnih policijskih izvršnih službenika, na snazi za celu teritoriju. Uniforme železničkog osoblja takođe su bile pravljene po uzoru na vojničke... Međutim, Kralj Aleksandar nastojao je da održi tradicionalnu i amblemsku vrednost pretežno srpske vojne uniforme, dok će civilne uglavnom predstavljati napuštanje uvreženih oblika utemeljenih na predratnoj srpskoj ili austrougarskoj uniformi. Posle njegove pogibije, ipak, jača engleski uticaj na vojnu odeću, posredstvom kneza Pavla. Tokom Drugog svetskog rata, na području Srbije kretale su se različite vojne formacije koje su se razlikovale po svojim obeležjima, a što se tiče državnih službenika, izmene su činjene skidanjem oznaka i amblema sa nazivom — Jugoslavija. Na savetovanju u Stolicama, krajem septembra 1941. godine, propisana je crvena petokraka zvezda za sve jedinice NOV i POJ. Nakon rata, izgled uniforme Jugoslovenske armije regulisan je Uredbom iz 1946. godine, uz izvesne kasnije izmene, a nemački i engleski uzori bili su bliži u odnosu na ruske, uprkos tešnjoj saradnji sa SSSR-om, do 1948. godine. Novi pravilnik o uniformama JNA ustanovljen je 1955. godine, i kao takve one će se praktično održati sve do 1991. godine. Što se tiče civilne odeće, počevši od službi milicije i pošte, ona je nakon rata polako dobijala svoj svedeni izgled, uz prisustvo crvene zvezde petokrake kao sveopšteg simbola nove vlasti. Političkom i ekonomskom reformom iz 1965. godine, oblici službenog odela približiće se civiliom odevanju kao i modnim kretanjima u svetu. Krajem prošlog veka, znatnim opadanjem ugleda institucija, biva zapostavljena i civilna uniforma, što, na sebi svojstven način, ukazuje na jalovost tadašnjeg političkog sistema.
Posebnu pažnju posetilaca izazvali su komadi odeće vladara. Dok je Miloš Obrenović nosio dolamu, poput turske generalske uniforme, Mihailo oblači plemićko odelo mađarskog porekla. Sačuvana generalska uniforma Mihaila Obrenovića, bidermajer siluete, vrhunske zanatske izrade i izuzetne lepote, jedini je preostali primerak srpske vojne uniforme iz 30-ih godina 19. veka. Pored toga, očuvano je i devet kneževih oficirskih, pukovničkih, uniformi, koje potiču iz 60-ih godina. Za kralja Milana vezuju se razne generalske i oficirske uniforme, a tek će se za vreme Aleksandra ozbiljnije razmišljati o uvođenju posebnog vladarskog odela. Sačuvano krunidbeno odelo Petra I Karađorđevića, nastalo prema nacrtima znalca drevnih ikonografija i prepoznavaoca zahteva savremenog trenutka Mihajla Valtrovića, predstavlja jedan od najznačajnijih simbola srpske državnosti do danas, a dominantna je celina u okviru postavke. Krunidbeni plašt, oivičen hermelinom, izradili su Krikl i Švajger u Beču, a od kraljevskih insignija tu su još i: kruna, kopča za porfiru (plašt), skiptar i orb (šar).
Dvorska odela služitelja u Kraljevom domu, opremljena po uzoru na bečki dvor, ostaju, za sada, nedovoljno istražena.
Gotovo besprekorno izveden katalog sastoji se iz tekstova grupe autora, koji su ispoljili akribičnost u radu i izlaganju, a budući vođeni istim ciljem i idejom, kao da su alhemijski ujedinili i svoj stil pismenog izražavanja osim evidentne kompetentnosti, pa ne samo da je nivo radova ujednačen, već se stiče i utisak kao da je pisala ista ruka. Naravno, ovo ne treba shvatiti doslovno, jer su autentični doprinosi svakog pisca neosporni, već jedino u pogledu čitljivosti i uspostavljene usaglašenosti i kontinualnosti tekstualnog dela publikacije.
Zbornik radova započinje tekstom prof. Čedomira Vasića pod naslovom Službeno odelo u Srbiji: između istorijske činjenice i umetničkog dela, čime je već anticipiran širok kontekst sagledavanja problematike. Bavljenje temom službenog odela, koje mu je, na izvestan način, u amanet ostavio njegov otac, doprinelo je da se Vasić ispolji ne samo kao predan istraživač i koordinator u zamašnom poslu, već i da se nanovo dokaže kao erudita, ozbiljan tumač različitih fenomena i vešt pisac. Ne samo da je tekstom s njegovim potpisom ukazano na čitav niz mogućih čitanja originalnih uniformi na svim planovima, od političkog do umetničkog, već i na etičko opredeljenje i obavezu pružanja valjanih i proverenih odgovora u preduzetom diskursu. Akcentovano je i saznanje da evolucija službenog odela odražava težnje i zbivanja u društvu kako na individualnom, tako i na globalnom planu. Istaknuto je i nekadašnje postojanje svesti o trenutnim konkretnim mogućnostima i njihovoj primeni na planu uniformisanja, što treba imati u vidu i u budućnosti.
Kreiranje službenog odela zahtevan je i nezahvalan posao za dizajnere, upravo zbog mnogih ograničenja koja se pred njih postavljaju. Čini se da je od sada njima neophodna stepenica u radu upravo ova studija, čije se mnoge sentencije tiču sasvim aktuelnih nedoumica. Nije propuštena ni napomena da su, u savremenom svetu, uniforme izgubile značaj moralnog faktora. Realnost je da su i one roba čiji tradicionalni imidž služi kao reklamno sredstvo vojnog ili nekog drugog marketinga... tako da su pozivanja na tradiciju neprimerena. Recipročan je odnos međusobnog uticaja mode i uniformi. Danas, međutim, nisu više to ni samo pitanja nosivosti, jednostavnosti krojeva, estetske čistote..., već su, na primer, mnogi modni trendovi zasnovani na izgledu maskirnih uniformi, što ima za uzrok i posledice dublje konotacije nego što je sama modna ćud. Istorijske uniforme, na izvestan način, doživljavaju reafirmaciju i posredstvom savremene tehnologije, koja nam nudi otklon u virtuelne odiseje.
Vasić klasifikuje i određene aspekte koje uniformisanje podrazumeva. Psihološki aspekt, na primer, opterećen je istovremenim postojanjem čovekove težnje da bude izuzetan, ali i jednak drugima. Estetički momenat, pak, proističe iz delatnosti: ukrašavanja i funkcionalne operacionalizacije, a uniforma, izložba to potvrđuje, dejstvuje ne samo kao materijalni artefakt značajan za nauku, već i kao umetničko delo, što je i činilo podsticaj za ovaj projekat. Što se tiče društvenog aspekta, uniforme pomažu razotkrivanje stremljenja određene ljudske zajednice i pojedinaca neke epohe, čiji duh takođe u celini odražavaju. Idejni aspekt naglašen je početkom 19. veka, kada se uniforme javljaju kao obeležja nacionalnih država, pa tako i Srbija u prvom uniformisanju oružanih formacija vidi približavanje nacionalnom oslobođenju i samostalnoj državi.
Sledeće, prvo veće poglavlje u katalogu, napisao je Nebojša Damnjanović, a reč je o radu Razvoj službenog odevanja u Srbiji u 19. i 20. veku, nastalom u saradnji sa mr Nevenom Krstić, kustosom Istorijskog muzeja Srbije, koja je uložila višegodišnji trud na sakupljanju izvora u ovoj oblasti. Iz poglavlja u poglavlje, kao da rešavamo sve složeniju igru slagalica, postepeno i temeljno usvajajući izloženu materiju. Vojnim uniformama u periodu od 1808. do 1918. godine pozabavili su se Čedomir Vasić i Dušan Babac, koji je opisao i novije vojne uniforme. Utvrđeno je da razvoj vojnih uniformi kod Srba teče u zavisnosti od državnog statusa zemlje u određenom trenutku. U različitim periodima njene autonomije uniforme će biti pod uticajem: Austrije, Francuske, Saksonije i Virtenberga, dok će tokom ostvarivanja nezavisnosti prihvatati uzore Pruske i Nemačkog carstva. U 20. veku, pored ovih znatan je i uticaj Italije, Engleske, SSSR-a, a novije vreme i SAD. O uniformama žandarmerije i policije piše Branko Bogdanović, dok se odelima građanskih službi bitno posvećuje Vasić. Zasebnu celinu čini poglavlje iz pera Nj. Pr. dr Save Vukovića, episkopa šumadijskog, koji, nažalost, nije dočekao završnicu projekta u formi izložbe i kataloga. U vidu kakvog rečnika termina vezanih za sveštene uniforme i odežde, ono približava njene delove prosečnom čitaocu.
Poslednje poglavlje čini sintetički tekst prof. Milice Radovanović, kao suvisli i preko potreban kostimografski pogled na službeno odelo u Srbiji. Bogato ilustrovana publikacija u boji, opremljena je preglednim i precizno sastavljenim katalogom u kojem su do tančina opisani najznačajniji primerci odeće i njenih detalja, a sadrži i bibliografiju i rečnik pojmova.
Seriozna izložba, zaokružena i interesantna postavka, optimalno rešena u prostoru uprkos pomalo zamarajućoj, ali, u ovom slučaju (usled formi odela i brojnih likovnih izvora, reprezentativnih portreta ređanih na zidovima u više nivoa) neizbežnoj vertikalnosti (autori: Čedomir Vasić i Igor Stepančić) kao i pitko i relevantno pisana knjiga, mimo populističkog manira ali i sa pijetetom prema precima i značaju svakog zanimanja u društvu (izdavači: Istorijski muzej Srbije i Galerija SANU), krunisane su Nagradom Pavle Vasić (za 2001. godinu), koja nosi ime začetnika ideje i građe za ovaj istoriografski poduhvat, podsticajan ali i obavezujući za naredne istraživače. Nažalost, nedostižno je u kontinuitetu održavati ovakav nivo izložbi u celini, kao i posetu u impozantnom broju, kako u Galeriji SANU tako i bilo gde drugde. Takođe, ni činjenica da se o ovoj postavci govori kao i o "izložbi veka" nije pomogla da se tekstovima kritičara ustupi više mesta u dnevnoj štampi, a povodom nje. Ipak, ohrabrujuće je to da se projektom Službenog odela u Srbiji postavljaju visoki kriterijumi čitavom nizu struka i da bi njegova edukativna uloga mogla biti produžena, upotrebom ove publikacije u nastavne svrhe na odgovarajućim visoko-obrazovnim ustanovama. Tokom pripremanja izložbe, Istorijski muzej Srbije obogaćen je znatnim brojem novih predmeta, a povodom nje, eksponate mu je poklonio veliki broj pojedinaca i institucija. Ostaje još samo da se uglednoj ustanovi — Istorijskom muzeju Srbije, konačno, nađe utočište.Ljubica Jelisavac  SVESKE Časopis za književnost, umetnost i kulturu
broj 62—63
Glavni i odgovorni urednik: Milan Orlić
Izdavač: Zajednica književnika Pančeva
Pančevo, mart 2002 |
