sledeća tema »

[Angelina]

**

TEODOR KRAČUN


Kračun, Teodor, slikar, ikonopisac (?, 1732 — Sremski Karlovci, 1781)

Pretpostavlja se da je iz južnih balkanskih krajeva sa roditeljima došao na tle Habzburške monarhije 1739, posle pada Beograda. Nastanio se u Sremskim Karlovcima a kasnije, sa suprugom Martom, živeo u Sremskoj Kamenici. U Sremskim Karlovcima stekao je prva znanja iz slikarstva. U radionici Jova Vasilijeviča, pridvornog slikara patrijarha Arsenija IV Jovanovića, upoznao je Vasilija Ostojića za koga se smatra da mu je kratko vreme bio učitelj. Kasnije je prešao u radionicu Dimitrija Bačevića sa kojim je od 1760. sarađivao na slikanju ikonostasa kapele Uspenja Bogorodice u Dalju, despotske crkve u Krušedolu i gornjih zona ikonostasa crkve man. Beočina. Iz radionice D. Bačevića otišao je u Beč da dopunjuje svoje likovno obrazovanje. Za vreme boravka u Beču 1771. isplaćen mu je honorar za neke radove na ikonostasu crkve Sv. Georgija u Somboru a natpis iz gornjih zona ikonostasa Saborne crkve u Sremskim Karlovcima svedoči da su on i Jakov Orfelin kao "carsko-kraljevske akademije živopisci" započeli u septembru 1780. slikanje ikonostasa. Među najstarija njegova dela spada ikona Bogorodice sa Hristom iz crkve Sv. Nikole u Starom Slankamenu, datirana u sedmu deceniju XVIII veka. Za crkvu Sv. Georgija u Somboru, u saradnji sa Jovanom Isajlovićem i Lazarom Serdanovićem, slikao je od 1771. do 1772. ikonostas, pevnice, propovedaonicu, episkopski presto, Hristov grob i tri ikone. Tokom sedme decenije XIX veka ikonostas je prenet u Kulu, gde je izgoreo u požaru. Sačuvana je jedino prestona ikona Hrista i čuva se u oltaru crkve u Kuli. Između 1772. i 1774. slikao je ikonostas i episkopski presto crkve Sv. Kuzmana i Sv. Damjana u Neštinu. Medaljone na carskim dverima slikao je njegov kalfa Gavrilo. Celini ikonostasa ne pripadaju male dveri i ikone Sv. Kuzmana i Sv. Damjana u pevnicama severno i južno od ikonostasa, koje je slikao Stefan Gavrilović. U crkvi se nalaze i dve Kračunove ikone — Bogorodica sa Hristom i Krunisanje Bogorodice. Istovremeno je nastala i ikona Sv. Georgija sa natpisom autora. U Mitrovici je od juna do septembra 1775. naslikao ikonostas tada obnovljene stare crkve Sv. arhiđakona Stefana. Datum završetka ikonostasa zabeležen je na prestonim ikonama Hrista i Sv. Jovana. Za crkvu man. Novog Hopova slikao je 1776. ikonostas koji je stradao u Drugom svetskom ratu, kada je manastir zapaljen. Sačuvane su samo prestone ikone Bogorodice sa Hristom i Sv. Jovana, kao i nekoliko ikona iz gornjih zona. Za vreme rada na ovom ikonostasu naslikao je portret tadašnjeg hopovskog arhimandrita Jovana Jovanovića, čiji je lik dao proroku Gedeonu na hopovskom ikonostasu. Od njegovog portretnog slikarstva poznat je portret karlovačkog mitropolita Pavla Nenadovića iz nekadašnje galerije Mitropolitskog dvora u Sremskim Karlovcima. Sačuvano je više replika i kasnijih kopija ovoga portreta. Prema Kračunovom crtežu nastao je bakrorezni portret pomenutog mitropolita koji je rezao budimski bakrorezac Johan Filip Binder. Ikonostas crkve u Suseku slikao je između 1776. i 1779. Tekst o završetku slikarskih radova i potpis ostavio je na ikoni Nedremanog oka. U isto vreme slikao je ikone na Bogorodičinom prestolu u crkvi sela Jaska. Poslednja njegova dela nastala su 1780. za Sabornu crkvu u Sremskim Karlovcima. Na horu u mitropolitskoj kapeli Sv. Georgija slikao je ikonostas, koji je uklonjen početkom XX veka prilikom popravke Saborne crkve, a sačuvano je 26 ikona. U maju 1780. opština Saborne crkve poverila mu je da sa Jakovom Orfelinom slika ikonostas proroka na vencu trulnog svoda i četiri jevanđelista u trulu. Umro je u toku radova. Njegovom delu pripadaju prestone ikone sa figurama Sv. Simeona i Sv. Save Srpskog, Sv. Vasilija Velikog i Sv. Grigorija Bogoslova, ikone na dverima, praznične ikone, ikone iz ciklusa Hristovog stradanja Tajna večera i Pranje nogu apostola, i sa vrha ikonostasa Raspeće sa medaljonima Bogorodice i Sv. Jovana Bogoslova. Na osnovu stilske analize pripisana mu je ikona sa predstavom Isusa Hrista sudije sa arhanđelima Sv. Mihailom i Sv. Gavrilom iz crkve man. Šišatovca (danas u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu), datovana u 1780. Osim velikih slikarskih celina, kao što su ikonostasi, izradio je više celivajućih ikona i ripida za crkve u Sremskim Karlovcima, Sv. Save u Čereviću i man. Rakovcu.

Tokom umetničkog stvaralaštva prošao je kroz različite faze i uticaje. U starijim delima prisutni su elementi slovenskog baroka, kao i uticaj D. Bačevića, izraženi u dekorisanju odeće i reljefne pozadine stilizovanom biljnom ornamentikom. Nasuprot ovom arhaičnom načinu izražavanja primećuju se i uticaji zapadnog baroknog slikarstva, maniristički izdužene i izvijene figure, bogato drapiranje odeće i živa paleta koju u poslednjim radovima smenjuje nežnom, rokajno sazdanom od najfinijih svetloplavih, ružičastih, bisernosivih i svetložutih boja.


IZVOR: Petar Momirović, Srpski zapisi i natpisi iz Vojvodine 1, Novi Sad 1993, br. 2019.

LITERATURA: Veljko Petrović, Milan Kašanin, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad 1927, 85—86; Lazar Mirković, Teodor Kračun, Novi Sad 1953; R. Nikolić, Poreklo Teodora Kračuna, SRZZSKS, 1956, br. I, 182—185; R. Mihajlović, O poreklu kompozicije "Preobraženje" Teodora Kračuna, ZNM, 1965, br. III, 273—279; Miodrag Kolarić, Klasicizam kod Srba, I, Beograd 1965, 83—85; M. Kolarić, Osnovni problemi srpskog baroka, ZMSLU, 1967, br. 3, 267—271; D. Davidov, Ikone XVIII veka iz Nikolajevske crkve u Starom Slankamenu, ZMSLU, 1970, br. 6, 351—354; Olga Mikić, Delo Teodora Kračuna, Novi Sad 1972; O. Milanović-Jović, Slikari ikonostasa crkve Svetog Nikole u Sremskim Karlovcima, GPSKV, 1976, br. VI—VII, 289—296; V. Matić, Kapela na horu Saborne crkve i njen ikonostas, ZMSLU, 1977, br. 13, 152—162; Pavle Vasić, Umetnička topografija Sremskih Karlovaca, Novi Sad 1978, 88—90; Dejan Medaković, Srpska umetnost u XVIII veku, Beograd 1980, 86—112; Slobodan Mileusnić, Crkveno umetnički predmeti iz riznice fruškogorskih manastira, u: Fruškogorski manastiri, Beograd 1990, 225; Milan Kostić, Zlodela i gresi, Beograd 1990, 145—147; Miroslav Timotijević, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996; Mirjana Lesek, Barokno slikarstvo u Sremu, Novi Sad 2001; Olga Mikić, Portreti Srba XVIII veka, Novi Sad 2003, 84—85, 225.

M. Lesek
Odabrane biografije (tom V) | Matica Srpska

[Angelina]

*

TEODOR KRAČUN


Teodor Kračun je jedan od najoriginalnijih srpskih bar. slikara 2. polovine 18. veka. Prvu veću monografiju o ovom slikaru napisao je 1952. prof. Lazar Mirković u kojoj je zabeležio i obradio ikonografski većinu K. dela — ikonostasa i pokretnih ikona — na prostoru Vojvodine. Kasniji tekstoivi o ovom slikaru doneli su dopune u vidu novih podataka o njegovom umetničkom školovanju i prikazu manje poznatih dela. Svi istraživači Kračunovog života i rada smatraju da je rođen u 2. čet. 18. veka, da je boravio i radio uglavnom u Sremu, a živeo je u Sremskoj Kamenici i Sremskim Karlovcima. Na ikonostasu u Suseku sam je napisao da je "žitelj kamenički". Po prezimenu smatra se da je sa juga (kasnije dodao nastavak —ić). Rano je počeo da se bavi slikarstvom, a prvi radovi datiraju iz 7. dec. 18. veka. Njegovo um. formiranje nije tačno utvrđeno. Prvo je smatrano da je bio učenik karlovačkog slikara D. Bačevića i da su zajedno radili ikonostase u crkvama sela Krušedola i man. Beočina 1763. i 1766. (postoje zapisi na tim radovima, ali se Bačevićev saradnik potpisao kao Teodor Dimitrijev, a u Beočinu je dodato ime Kračun). L. Mirković je negirao bilo kakve veze Bačevića i K. Jedan rad koji bi mogao pretpostaviti vezu B. i K. je ikona Bogorodice sa H. izc. u St. Slankamenu — signiran Kračunov rad iz 7. dec. 18. veka — način izrade upućuje na ukrajinsko-rusku orjentaciju u ranoj mladosti, možda iz kontakta sa B.

ZAKLJUČAK — pre odlaska na Z. Kračun je savladao osnovna um. znanja u Karlovcima. I kasnije kada je prihvatio principe Z. um. on ponavlja dekorativni manir ukrajinske slikarske škole ukrašavajući sv. odežde i pozadine ikona pozlaćenim floralnim ornamentom kao Bačević. Na ranim radovima Kračun nema pokretljiv crtež, osećaj za plastičnost i anatomsku uverljivost. Sem stilskih analogijanema drugih potvrda da je Kračun školovan u nekoj Z. slik. školi. Postiji samo jedan zapis na vrhu — ikonostasa Saborne crkve u S. Karlovcima — da su slikanje započeli Kračun i Orfelin carskokraljevske bečke akademije živopisci 1.9.1780.

U arhivskim knjigama te akademije nema K. imena. Pitanje vremena njegovog školovanja? Za Orfelina se zna da je Bečku akademiju upisao 1766. a Kračun se kao zreo umetnik pojavljuje 1772. pa su možda u isto vreme školovani u Beču. U svojoj zreloj fazi stalno napreduje usvajajući uzore manirističkog porekla do baroknih i često rokajnih rešenja (poslednji radovi).

1. Prvi veći K. rad poznat iz publikovanog ugovora je oslikavanje crkve SV GEORGIJA U  S O M B O R U — sa slikarom saradnikom J. Isailovićem i L. Serdanovićem 1772. Oslikali su ikonostas, pevnice, predikaonicu, arhij. tron, Hristov grob, 2 praznične i 1 hramovnu ikonu. 60tih godina 18. veka ovaj ikonostas je dat crkvi u Kuli gde je 20tih godina 20. veka zamenjen novim i skoropotpuno je izgoreo na tavanu u požaru. Sačuvana je prestona ikona H. — verovatno K. prvi rad po povratk sa akademije. Ova ikona ima sličnosti sa istom prestonom ikonom Stare crkve u S. Mitrovici — K. delom iz 1775, ali X. ne sedi na prestolu već na mekim oblacima, okružen arhanđelima koji su mekše slikani od Hristove figure. Pozadina je u pastelnim tonovima ružičaste i plave boje.

2. Drugi veći posao je slikanje ikonostasa srpske crkve u N E Š T I N U — pretpostavka da je završen 1773. (potvrđuje arhivska građa c. opštine neštinske o boravku K. i ugovoru za ikonos. 1772.). Ovaj ikonostas K. je sam radio. Ikonostas stoji i danas u toj crkvi ali je vremenom pretrpeo neke izmene — carske i S dveri, prestona ikona Sv. Jovana rad su dr. slikara. (Stefan Gavrilović — S dveri, 12 prazničnih ikona, 1 hramovna ikona, pevnice, tetrapon). K. ikone su i posle Gavrilovićevog čišćenja 1800 doslikavane i kvarene, najviše ikone na soklu — samo se naziru K. hitar crtež i topla paleta. Na prestonim ikonama ističe se zlatna, reljefno ornamentisana pozadina prestonih ik. kao i vreža zlatom slika neornamentike na draperijama svih svetitelja. Na ikonosta su najlepši su likovi skoroportretskih fizionomija — markantnih crta, krupnih očiju sa naglašenim kapcima. U neštisnkoj crkvi čuvaju se još 2 K. ikone — B. sa H. i Krunisanje B sa likovima Sv. Nikole i arh. Mihajla (ulje na platnu, topli kontrasti tonova crvene i plave boje).

3. Ikona Sv. Georgija iz istog vremena, na kojoj je zabeležio da je Kračun poklanja zetu Janku 1773, pozlaćena ornamentisana pozadina, tople boje, izvesna crtačka nedoslednost.

4. Ikonostas srpske crkve u L A Ć A R K U — 1773. — pogrešno je atribuisan Kračunu (na osnovu jednog pisma Orfelina). To je verovatno rad nekog K. sledbenika — Grigorija Davidovića-Opšića.

5. Ikonostas Stare srpske crkve u S. M I T R O V I C I — 1775. — na osnovu arhivske građe K. je boravio u Mitrovici tokom 1775. ali stilska analiza ikonostasa razlikuje 2 načina radatako da ovo može biti samo delimično K delo — prestone ikone, neke praznične i minijaturne ikone na sokul — markantne, portretske fizionomije apostola i proroka izveden finom tonskom modelacijom. Praznične ikone su rađene slobodnije, dinamičnije po Z. predlošcima. Sve ikone ovog ikonostasa su manjih formata, imaju gotovo karakter skcie.

6. Ikonostas c. man. N O V O  H O P O V O — 1776. (D. Ruvarac navodi tu godinu). Ovo je 4. veći rad K. a pošto je Hopovo jedan od najznačajnijih fruškog. manastira morao je biti angažovan iskusan umetnik. I hram i ikonostas su bili teško oštećeni u 2. svetskom ratu od strane ustaša. Od preostalih 19 ikona sačuvani su samo fragmenti. Među njima se izdvajaju 2 prestone ikone B. sa H. i Sv. Jovan — monumentalne, dok su ostale uglavnom iz gornjih zona ikonostasa salikovima apostola i proroka. Ikonostas je imao više zona. Nije sačuvana ni jedna praznična ikona. Prestone ikone su rad školovanog slikara koji znalački slaže svetle, pastelne i hladne tonove postižući utisak i čvrstine i lepršavosti. Ostale ikone posle čišćenja i restauracije pokazuju svetle boje, crtačku sigurnost i portretske fizionomije za koje je slikar verovatno koristio žive modele (prorok Gedeon liči hopovskom arhim. Jovanu Jovanoviću kojeg je portretisao Kračun dok je bio u Hopovu — jedan od najlepših baroknih portreta, izvanredan psihološki portret bez paradnih efekata).

7. Od drugih K portreta poznat je još samo portret karlovačkog mitropolita P. Nenadovića.

8. Tek 1779. Kračun dobija novi veći posao ikonostas srpske crkve u S U S E K U (u međuvremenu je možda slikao brojne praznične i celivajuće ik. za seoske i man. c. a najlepše su ikonice na metalnim pločama za Gornju c. u Sremskim Karlovcima; ili je možda bi na Z...) Na ikonostasu u Suseku iznad c. dveri Kračun je zapisao da ga je završio 1779. uz podatak da je "stanovnik kamenički". Ikonostas je sačuvan u celini bez većih oštećenja. Ovde prvi put slika ciklus H. muka na vrhu ikonostasa i likove Srba svetitelja na carskim i sporednim dverima — veća crtačka sloboda, vraća se zlatnoj i ornamentisanoj podlozi (ili je to zahtev naručilaca). Najlepše su bočne prestone ikone sa likovima arh. Mihajla i Gavrila, ali i male ikone na soklu i neke scene iz Stradanja H. — više figura u pokretu, naglašena 3 d.

9. Ikone na B. tronu u c. man. J A Z A K — 1779. — ispod velike ikone B sa H. je u vinjeti dugačak zapis sa podacima o vremenu nastanka i ktitorima, ali bez imena autora. Stilske osobenosti ukazuju na Kračuna — izdužena elegantna figura, laki slobodni potezi, toplo boje.

10. SABORNA CRKVA u SREMSKIM KRALOVCIMA 1780. — katedralni hram, najzrelija dela u poslednjoj fazi rada. Tu su prvobitno bila 2 ikonostasa — manji na horu u mitropolijskoj kapeli Sv. Georgija i veliki u naosu crkve posvećen Sv. Nikoli.

Početkom 20. veka prilikom prepravke Saborne crkve skraćen je hor, uklonjena kapela, a njen ikonostas je stavljen u đakonikon gde je vremenom rasturen, pa se neke ik. izlažu u Galeriji Matice Srpske i Narodnom muzeju u Bg. Nije tačno poznat broj ikona na ovom ikonostasu, ali se može pretpostaviti njegov opšti izgled. Imao je neobičan oblik, jer je sa 3 str. zatvarao olttarski prostor dok ga je sa 4. strane zatvarala horska pregrada prema hramu. Na prednjoj strani su bile manje ikone u bogatoj bar. rezbariji slikane na drvetu i u uobičajenom raspredu — sokl, prestone, dveri, praznične, Raspeće — a na bočnim zidovima ikonostasa bule su veće ikone slikane na platnu po 3 sa svake strane. Ovaj manji ikonostas bi je neka vrsta umetnikove preporuke za izradu velikog. Najbolje na malom ikonostasu su ikone na soklu u obliku ovalnih medaljona — znatno izmenjene rokajne palete u nežnim ružičastim, plavim i oker tonovima, razigran crtež bez krutosti, lirska atmosfera (u kontrastu sa velikim bočnim ikonama — jaka paleta, bar. nemir).

Crkveni poglavari su dobro primili ovaj rad pa je 1780. skopljen ugovor za slikanje velikog ikonostasa sa Kračunom i Orfelinom (obavezni su bili i da oslikaju svod oltara). To je najreprezentativniji srpski ikonostas u 18. veku. Nije izvesno šta je čiji rad. Sigurno su ikone u soklu i praznične K. delo, a prestone ikone i Sv. Trojica Orfelinovo, ali autorstvo vrha ikonostasa — Hristovo Stradanje — nije poznato. Nakon čišćenja moglo se pretpostaviti da su i one delimično K. delo — Tajna večera, Pranje nogu — smeliji i lepršaviji crtež, koloristička istančanost. Praznične ikone — širokih deformisanih likova, tvrdog crteža, hladnijeg kolorita, rad su nekog K. sledbenika. Kračun je naslikao još — Raspeće na vrhu, 2 prestone ik. Sv Simeon i Save, Vasilije Veliki i Grigorije Bogoslov. Na ikonostasu su najbolje K praznične ikone većih formata na kojima ponavlja ista kompoz. rešenja kao na malom ikonostasu — izdužene figure, u dinamičnom pokretu, naglašeni svetlo-tamni efekti upućuju na manirističke uzore sa baroknim prizukom. Kačun nije bio mnogo inventivan pa je najčešće koristio već poznata Z rešenja koja je svojim slik. osećanjima delimično menjao. Na ovom poslednjem radu pokazuje koliko je bio upućen na aktuelni evropski stil.

Kračun je iznenada umro aprila 1781. ne završivši svoj rad na velikom ikonostasu. Sahranjen je u Sabornoj crkvi sa S strane.

Postoje pretpostavke da je Kračun autor još nekoliko kasnije preslikanih ikonostasa.

Olga Mikić, Novi Sad, 1972

[Angelina]

*

TEODOR KRAČUN, VASKRSENJE HRISTOVO, OKO 1780.
ulje na dasci, 22,7 x 16,5 cm


"U fokusu" za mesec april je ikona Vaskrsenje Hristovo Teodora Kračuna, najznačajnijeg predstavnika srpskog baroka. Vaskrs (Uskrs) je hrišćanski praznik, jedan od dvanaest Velikih praznika, kojim se proslavlja Hristov povratak u život — vaskrsenje.

Prema jevanđeljima, Isus Hristos je trećeg dana nakon svoje smrti na krstu vaskrsao uznevši se na nebo. Ovaj biblijski događaj Hrišćani slave kao Vaskrs (Uskrs). Vaskrsenje Hristovo je temelj hrišćanske vere. Za sve Hrišćane označava delo iskupljenja od greha i spasenja celog ljudskog roda — kao što je Hristos ustao iz groba, tako svaki vernik mora očekivati vaskrsenje.

Praznik Vaskrsenja Hristovog se u srednjovekovnoj umetnosti pravoslavnog sveta uobičajeno slikao kao Silazak u Ad, što je tumačeno kao Hristova trijumfalna pobeda nad silama mraka ili, ređe, kao predstava anđela na grobu koji se javlja mironosicama. Tokom XVIII veka u srpskoj baroknoj umetnosti Hristovo vaskrsenje iz groba je slikano po uzoru na primere iz zapadnoevropske umetnosti — oko groba su prikazani stražari koji spavaju, ili iznenađeno posmatraju vaskrslog Hrista. Ovaj događaj se pominje nekoliko puta u jevanđeljima, ali nigde nije direktno opisan. Predstava je slikana kao ilustracija Vaskrsnog 66. Psalma koji započinje stihovima: "Kliči Bogu, zemljo sva!"

Ikona Vaskrsenje Hristovo iz kolekcije Galerije Matice srpske nije potpisana, ali se prema ikonografskim i stilskim karakteristikama pripisuje Teodoru Kračunu. Identičnu predstavu istih dimenzija Teodor Kračun je naslikao na jednoj od jedanaest ikona za celivanje iz Gornje crkve u Sremskim Karlovcima. Ove ikone sa scenama Velikih praznika i svetitelja, su bile manje po razmerama jer su se na dan određenog praznika iznosile iz oltara i stavljale na nalonj da bi se pred njima obavljalo bogosluženje i da bi ih vernici celivali. Izvedene slobodno, brzom i sigurnom rukom, zauzimaju izuzetno mesto među Kračunovim radovima.

Vaskrsenje je ovde prikazano na način zapadne umetnosti, koji je u XVIII veku primila i istočna ikonografija. Teodor Kračun je najčešće koristio ovakvo ikonografsko rešenje kada je slikao predstavu Vaskrsenja Hristovog. U gornjem delu kompozicije prikazan je obnažen Hristos u beloj božanskoj svetlosti koji gleda u pravcu neba. Oko bedara i desne ruke mu je obavijen ljubičasti plašt, a u levoj ruci drži crveni barjak, simbol njegove pobede nad smrću. Na donjoj polovini slike se odvija drama u kojoj učestvuju stražari oko otvorenog sarkofaga u kome je Isus Hristos bio sahranjen. Jedan stražar rukom pokazuje prema vaskrslom Hristu, drugi je uplašeno potegao nož dok treći pada na zemlju, zaslepljen božanskom svetlošću. Na ikoni je belim slovima ispisan naziv Voskrsenije Hristovo. Dinamika i dramatika događaja, Hristov pogled uperen ka nebu, snažna natprirodna svetlost koja ga obasjava i kontrast sa donjim, neosvetljenim delovima slike, sve to ide u prilog tezi da Teodor Kračun u potpunosti prihvata baroknu poetiku. Galerija Matice srpske

[Angelina]

*