sledeća tema »

[Angelina]

**

NAKIT


Kićenje je sastavni deo odeće i uklapa se u opšte odlike narodnih nošnji. Nakit kao ukrasni detalj može biti predmet osobitog umetničkog oblikovanja i iskazivanja zanatske umešnosti, ali je redovno i simbolično obeležje: uzrasta, društvenog statusa, religijske pripadnosti, odraz bogatstva, zaštita od "zlih" sila.

U predelima panonske kulturne zone nakit je mnogim nitima povezan sa kićenjem naroda u širokom arealu od srednje Evrope do Ukrajine. Odlikuje se obilnošću i čestom višebojnošću dodataka, od belog do jarko crvenih tonova i boje zlata i srebra. Sve treba da doprinese opštem utisku bogatstva i vedrine. Ukrasi se prave od raznobojnih traka, veštačkog i prirodnog cveća, šljokica, staklenih perli, korala, staniola, perja; dakle, pretežno od jeftinih materijala. Ipak je najviše nakita od staklenih perli. Međutim, devojke i mlađe žene nosile su nanize od novca (zlatnog i srebrnog) i lepo izrađene naušnice, a mladi muškarci dekorativnu srebrnu pucad na prsluku.

U moravskoj, kao i u dinarskoj i jadranskoj zoni, bilo je dosta metalnog nakita izrađenog u tehnikama livenja, presovanja, iskucavanja i filigrana. U tehnici su sačuvani arhaični postupci a u oblicima folklorizovane forme nakita viših feudalnih slojeva, sa dosta orijentalno-mediteranskih oblika. U nekoliko kosovskih i metohijskih zanatskih centara sve do najnovijeg vremena očuvala se proizvodnja nakita, naročito filigranskog. Do početka XX veka bile su poznate radionice "zlatara" u kojima se proizvodio nakit za seosku populaciju, u više mesta Srbije (npr. Pirot, Leskovac, Užice) i Crnoj Gori (najpoznatiji je bio Kotor). Majstori i trgovci raznosili su robu u raznim pravcima i daleko od mesta proizvodnje. Iz tih razloga i usled opštih kulturnih prilika na širokom prostoru Balkanskog poluostrva, srodnog nasleđa i izvora uticaja, isti ili slični proizvodi nalaze se u raznim i međusobno udaljenim mestima. Postoje, međutim, i značajne regionalne razlike uslovljene poreklom i sastavom stanovništva, religijom i običajima, kulturnim uticajima i drugim činiocima.

Dr Nikola Pantelić (Etnografija — uvodni tekst o narodnom stvaralaštvu i spomenici)




Kulturna riznica
SRBIJE
sastavio i uredio
Jovan Janićijević
IDEA
Beograd, 2005.

[postavljeno 28.11.2009]

[Angelina]

**

NAKIT


Narodni nakit je živopisan i raznovrstan. Sačuvao je određene tipološke i stilske karakteristike zona i zato se može govoriti o različitim odlikama kićenja ... . U svojoj sadržini, kao i drugi vidovi narodne umetnosti, čuva nasleđe i iskustva proteklih razdoblja i različite uticaje. Na nakitu se to često bolje ogleda nego na nekim drugim oblicima umetničkog izražavanja.

Odlika narodnog kićenja ogleda se u upotrebi cveća, sitnih koštunjavih plodova, perlica, raznobojnih traka, perja i drugih dodataka. Medutim, metalni nakit, sa umetnutim poludragim kamenom, a češće sa imitacijom kamena od raznobojnog stakla, bio je posebno cenjen. Kite se svi uzrasti, osim starijih osoba. Nakit nije bio samo ukrasni detalj, on je simbolično obeležje uzrasta, društvenog statusa, staleža, religiozne pripadnosti, "zaštita" od zlih sila, odličje stečeno za posebne zasluge i dela. Tradicionalni koreni sačuvali su se najočiglednije u raznovrsnom i bogatom kićenju neveste u svim krajevima ... . Inače, mlada je gotovo kod svih naroda na svetu najviše kićena i ukrašavana.

U narodnom nakitu zapažaju se i nastojanja za podražavanjem naki-ta vladajućih slojeva, ali u manje vrednim materijalima. Tako se čuvaju neki stariji oblici čiji su uzori nastali u minulim razdobljima. Neke vrste i oblici nakita traju u narodu i onda kada odavno nema vlastele i imućnih naručilaca. Prirodno, ne čuvaju se izvorni, već oblici prilagođeni tradicijama i ukusu sredine. Menjala su ih estetska shvatanja proizvođača, njihove proizvodne mogućnosti i zahtevi tržišta. Majstori i trgovci raznosili su robu u raznim pravcima i daleko od mesta proizvodnje. Zato se neki isti oblici nalaze na širokim prostranstvima. Majstori su se ugledali jedni na druge. Ipak, isti oblici komponovani u lokalnu stilizaciju kićenja i nošnje davali su različite kompozicije. Zanatski centri su pravili pojedine vrste nakita za određene krajeve i etničke skupine. Majstori iz Janjeva na Kosovu bili su dobri livci. U Pirotu su iskucavane pafte (kopče) za pojas i drugi nakit. Filigranski i iskucavani nakit pravljen je u Peći, Prizrenu, Kotoru, Foči, Sarajevu, Mostaru, Skoplju, Strugi, Bitolju i drugim mestima.

[...]

Kao svojevrstan nakit u panonskoj zoni bio je rasprostranjen zlatovez i "zlatne čipke".

Obeležje dinarskog nakita su metalni, liveni, kovani i, nešto manje, filigranski oblici. Pravljen je od legura, bronze sa pozlatom i srebra sa dodatkom drugih metala. Kao i u drugim krajevima često je u upotrebi, obično srebrni, krupni i sitni kovani novac, filigranska i staklena zrna i školjke. Dodavan mu je karneol, raznobojni umeci od stakla i korali. Dinarski nakit ima dosta mediteranskih i istočnjačkih odlika. Istovremeno se čuvaju i stariji elementi balkanskog i slovenskog nakita. Zapažaju se i veće lokalne razlike, što je, kako je već rečeno, odlika narodne umetnosti. Oblici su stilizovani, površine glatke, reljefne i gravirane, često sa razuđenom granulacijom. U ornamentici preovladuje geometrijska stilizacija biljnih oblika, ali na nekim vrstama nakita, kao na počelicama (nevestinske dijademe) ima stilizovanih antropomorfnih i drugih figura.

U Ravnim Kotarima i zapadnoj Bosni devojke su nosile "gjendare" od više redova našivenog sitnog i krupnog kovanog novca, staklenih perli i filigranskih zrna, koji su katkada ličili na velike pregače, koje pokrivaju sve od vrata do članaka na nogama. U dalmatinskom zaleđu uočljive su igle sa velikim filigranskim glavama ("špiode", "bodare"), velike naušnice, filigranska i livena pucad od srebra na ženskoj i muškoj nošnji. U srednjim i istočnim delovima zone česte su počelice, ženski nakit na čelu, različitih oblika, zatim uplitnjaci za kosu, naušnice kružnih i polukružnih oblika. U zapadnoj Bosni isticalo se prstenje sa velikim kamenom. Na celoj teritoriji zone i mnogo šire bile su dosta rasprostranjene pafte srednje veličine u obliku palmete i zaobljenih listolikih ploča. Pojaseve od filigranskih članaka nosile su imućnije devojke i mlade žene više u gradskim sredinama. U Crnoj Gori isticali su se srebrni iskucani ili filigranski pojasevi — "ćemeri".

Muški nakit na grudima, "toke", nošen je posebno u Crnoj Gori, Hercegovini, delu dalmatinskog zaleđa, ali i u nekim susednim oblastima. Smatra se da su "toke" dekorativni ostatak nekadašnjeg ratničkog štitnika za grudi (oklopa). Nošene su na jeleku ili nekom drugom gornjem delu odeće. Sastoje se od više srebrnih ili bronzanih ploča, odnosno nizova "pulija" (pucadi), katkada pozlaćenih i ukrašenih crnom pastom. Verovatno su starijeg balkanskog porekla. Spadaju u najbolje tehnički i estetski oblikovane proizvode kujundžija. Uz toke je nošen i kožni pojas — "silav". Za silav se zadevalo oružje koje je, u imućnijih, bilo posebno ukrašeno i služilo je i kao nakit.

U jadranskoj zoni pored srebrnog i bronzanog, bilo je i zlatnog nakita. Uz uobičajene dodatke ukrašavan je i biserom, koralima i sedefom, više nego u drugim krajevima. Duž jadranske obale i na ostrvima nosilo se manje nakita, ali pravljen je od vrednijih materijala i sa više zanatsko-umetničke veštine. Na njemu se ogledaju mediteranski, a posebno apeninski uticaji. Ističu se ogrlice od filigranskih zrna, lepe i često raskošne naušnice, ukrasi za grudi i pojas. Nakit jadranske i dinarske zone ima dosta zajedničkog, naročito duž granice susretanja, jer su mnogi predmeti pravljeni u istim radionicama.

U Makedoniji je proizvođeno i nošeno dosta metalnog nakita. Brojni proizvodni centri bili su pod orijentalno-mediteranskim uticajima, ali u oblicima i ukrasima je bilo očuvanih elemenata vizantijske i srednjovekovne tradicije usvojene od feudalnih slojeva. Nakit je vrlo dekorativan i ima puno detalja. Katkada se i preterivalo u kićenju. U istočnom delu Makedonije više je ukrasa od raznobojnih perli.

Iskucane pafte su jedan od najupečatljivijih delova ženskog nakita u Makedoniji. Pretežno su okrugle ili listolike, nesrazmerno velike i bogato ukrašene stilizovanim biljnim i geometrijskim motivima. Ističu se i pojasevi — "nizaljke", od livenih segmenata i velikog broja nanizanog krupnog metalnog novca. Stariji nakit, kao i u drugim krajevima Balkanskog poluostrva, bio je češće liven od bronze sa pozlatom, umecima od raznobojnog stakla, ahata ili sa emajlom.

Oblici i motivi u nakitu u južnom delu moravske zone pokazuju srodnost sa makedonskim nakitom. Nalazeći se u središnjem delu Balkanskog poluostrva, odavno je prostor moravske zone bio taj u kojem su se presecala strujanja istoka i zapada, severa i juga. Otuda su svakako u kićenju sadržane odlike panonskog nakita u severnom delu zone, dinarskog i mediteranskog u jugozapadnim delovima kao i izrazitije istočnjačke osobine u južnim i istočnim delovima. Inače, orijentalni uticaji u oblicima nakita prisutni su, u većoj ili manjoj meri, posebno u onim krajevima gde su bili Turci. Nakit sadržajnih i prefinjenih oblika izrađivan je u zanatskim centrima na jugu Srbije, naročito na Kosovu. Vrlo razvijeni kujundžijski centri bili su Prizren, Peć, Đakovica, Priština, a u Janjevu je bilo posebno razvijeno livenje. U nekim centrima, kao što su bili Titovo Užice, ili Pirot, potpuno je prestala proizvodnja. Nakit iz kosovskih radionica spada u najbogatiji po broju oblika i motiva, maštovitih stilizacija i razigranih formi. U tom nakitu sadržane su stara balkanska, kasnija srednjovekovna tradicija i inovacije koje su dospele posredstvom Turaka. Nakit iz ovih radionica nosio se na širokom prostranstvu središnjih delova Balkanskog poluostrva.

Oblikovanje nakita u znatnoj meri zavisi od razvijenosti zanatske proizvodnje. Izbor ukrasa i oblika, kao i njihovo slaganje, prožeto je u osnovi verovanjima u njegovu zaštitnu moć, simbolikom, a istovremeno i shvatanjima estetskog.

[Angelina]

*

OBIČAJI KOD SRBA


NAKIT SRPSKIH NEVESTI

Običaj nošenja nakita kod Srba imao je u prošlosti dvojaku ulogu: estetsku i simboličnu. Nakit je korišćen, kako da ulepša osobu koja ga nosi, tako i da ukaže na njen položaj, stalež i religioznu pripadnost. Simbolika nakita imala je naročito značenje u toku životnog ciklusa žene, posebno onog dela, kada udajom, menja svoj društveni status.

Sklapanje braka predstavlja jedan od najvažnijih momenata u životnom ciklusu svakog pojedinca. Bračna ceremonija, kao obred prelaza, za ženu ima složenu strukturu koja se odvija u tri faze i obuhvata tri statusa. Prva faza podrazumeva početno stanje u kome žena ima status udavače. U ovoj fazi udavača mora da obavesti zajednicu da se odvaja od svoje dotadašnje uloge devojke, a najrečitiji i najočigledniji način da to saopšti je putem nakita i ukrašavanja. Udavača se, tada, oblači lepše od mladih devojaka, kiti se cvećem i nosi više i boljeg nakita nego ostale žene. To traje do veridbe, odnosno udaje, kada nastupa druga faza prelaznog stanja u životu mlade žene. Ovo stanje za nevestu u prošlosti nije bilo sasvim vremenski određeno i trajalo je do rođenja deteta, pa i duže.

Posebnost položaja neveste naročito se izražava lepotom i bogatstvom nakita. Naime, ona nosi sav nakit koji je nosila kao devojka, ali još bogatiji i raskošniji. Količina i vrednost nakita koji se priprema za svadbu jasno govori o značaju samog čina udaje i statusa neveste, koji u životu žene predstavlja kratak period njenog najvećeg sjaja.

Najvažniji deo nakita srpske neveste je oglavlje ili ukras za glavu, koji je mlada prvi put stavljala na dan venčanja a zatim ga je nosila u svečanim prilikama za sve vreme trajanja statusa neveste. Rođenjem prvog deteta nevesta se ponovnim, ovog puta trajnim menjanjem oglavlja, koje se ogleda u smanjenju količine nakita, odvaja od svoje dotadašnje uloge. Time započinje treća faza kada nevesta stiče položaj udate žene, koji se u okviru zajednice najviše ceni.

Kićenje i ukrašavanje glave kod srpskih žena-nevesti, tokom 19. i prve polovine 20. veka, zauzima dominatno mesto. Osim kosi, kao prirodnom ukrasu, velika pažnja se posvećuje dodatnoj dekoraciji, u narodu poznatoj pod imenom oglavlje. U 19. veku na širem području Balkana, gde žive Srbi, oglavlja se odlikuju velikom raznovrsnošću oblika i načina ukrašavanja.

"Smiljana smilj nosila, smilj nosila pa se ponosila"

Poreklo oglavlja može se nazreti u pojedinim vrstama nakita koje imaju srednjovekovnu tradiciju, među kojima su najznačajniji venac, kruna i počelica. Venac vodi poreklo iz antičkog načina ukrašavanja, odakle je, preko Viznatije, dospeo u evropske zemlje gde je prvo pravljen kao ukras od cveća.Vence od prirodnog cveća nosile su devojke kao simbol mladosti i devičanstva, dok su na glavi neveste imali oznaku venčanja i izražavali želju za plodnošću. Težnja za bogatijim ukrašavanjem učinila je da se venac transformiše, tako da počinje da se izrađuje od plemenitog metala i ukrašava bojenim staklom i biserom.

Vremenom je venac menjao svoj prvobitni izgled što je uticalo na pojavu novih ukrasa za glavu poznatih kao kruna i počelica. Kruna se smatra reliktom srpske srednjovekovne tradicije čiji se koreni nalaze u vladarskom nakitu. U narodnom nakitu Srba, venac se transformiše u krunu koja je tokom vremena menjala svoj izgled.

Ukras za glavu počelice ili pročelnik, prečela, u bukvalnom značenju prevoda latinskog termina frontale ukazuje da se ta vrsta nakita nosi na čelu. Srednjovekovne počelice najčešće su bile sastavljene od pločica, ukrašenih dekorativnim motivima i dragim kamenjem. Tokom vremena one zadržavaju osnovni oblik iz tog perioda, ali su sastavljene od parica i kvadratnih pločica. Drugom tipu počelica pripadaju počelice sa lančićima koje su sastavljene od metalnih pokretno spojenih pločica, obično livenih u obliku ptica ili stilizovanih ljudskih figura i ukrašenih raznobojnim staklom. Venac, kruna i počelice bili su sastavni deo narodnog načina ukrašavanju sve do kraja 19. veka, bilo da su se transformisale u oglavlja ili činile njihov sastavni deo.

Najpoznatija vrsta nevestinskog ukrasa za glavu, oglavlja, koji je nastao promenom izgleda venca je smiljevac. Ovaj ukras u vidu kape bio je obavezan nevestinski atribut u Šumadiji, Beogradskoj Posavini, Levču, Resavi, Temniču, Timoku, Pomoravlju, okolini Jagodine, zatim u užičkom, čačanskom, rudničkom i valjevskom kraju.

Zajedničko svim smiljevcima je da se prave od cveća i novca, dok se razlike mogu primetiti samo u obliku i veličini. Glavni ukras smiljevca bio je napravljen od raznovrsnog cveća. Za ukrašavanje je korišćen bosiljak, kičica, majčina dušica, nana, rudača i najviše smilje, po kome je ova svojevsna kapa dobila ime. Sveže nabrano cveće prišivano je na osnovu kape, a zatim je ta cvetna bašta ukrašavana perjem iz krila i repova petlova i ćurana, a kod bogatijih devojaka i perjem pauna. Paunovom perju pridavana je posebna važnost jer se verovalo da okca na njemu odvraćaju zle poglede i štite nevestu od uroka.

Odmah po venčanju neveste su menjale oglavlje, pa tako prve godine nose o blagdanima velike vence, načinjene od kupovnog cveća i iskićene raznim perjem. Druge godine ili po rođenju prvog deteta nose tzv. podsmiljke, koji imaju izgled manjeg venca na kome nema više smilja, već drugog cveća, a posle tog perioda mlada udata žena počinje da nosi manje dekorativno oglavlje pod nazivom konđa.

Običaj je bio da se sa smiljevca poskida novac koji su žene čuvale kao dragocenost ili su njime ukrašavale oglavlja koje su nosile kao udate žene.

U istočnoj Srbiji se osim smiljevca često koristi nevestinsko oglavlje pod nazivom trvelji sa prevezom. Trvelji su bile dve jako debele pletenice upletene od prave ženske kose sa dodatkom kozine, vune ili tuđe kose. Te pletenice su se vezivale tako što se najpre spuste između uha u obraza a zatim se vrate ispod uha i nazad vežu. Trvelje su neveste ukrašavele cvećem, perlama, šljokicama, ukrasnim iglama i nizovima novca. Preko trvelja stavljen je prevez ili pravougaoni komad tkanine, koji je zahvatao polovinu temena i spuštao se do polovine leđa. Prevez je kićen niskama novca, bojenim perjem, paunovim perom, praporcima, lančićima sa privescima. Svi ti ukrasi osim dekorativne imali su i apotropejsku ulogu, da zaštite nevestu od zlih uticaja.

Na prelasku iz 19. u 20. vek pod uticajem građanske nošnje, venčana kapa postaje fes, ves ili vesić.. Fes se šije od crvene čoje a oko njega su se obavijale vitice i preveza, odnosno uvrnuta tanka marama sa prstenom u sredini. Preko fesa se nosila tanka prozirna crvena marama, duvak, koja je pokrivala lice, glavu i leđa. Za pričvršćivanje fesa korićene su igle sa različitim ukrasima, a imućnije mlade stavljale su i iglu od srebra ili pozlaćenu u obliku hrastovog lista zvanu čelenka.

Veoma dekorativnu vrstu oglavlja nosile su neveste u Mačvi u vidu teške kape zvane naniz koja je sa svih strana bila iskićena srebrnim novcem. Ova kapa pružala se niz pleća i preko grudi i bila iskićena smiljem i ponekad ružom. Dan posle venčanja mlade u Mačvi su nosile oglavlja pod nazivom konđa i obradač, koja su bila bogato dekorisana kompletom nakita poznatim kao ukovi i kuke. Ukov se sastojao od tri ili pet ukovica ili okruglih filigranskih pločica spojenih lančićem u vidu girlandi, a kuka od tri nepokretno spojene pločice na čijim su krajevima bile alke kroz koje se provlače dve igle.

U Vojvodini su neveste nosile visoke okrugle kape kofire pravljene od kartona i obložene veštačkim cvećem i trešnjama, ukrašene na vrhu paunovim perjem sa ogledalcem u sredini. Omiljeno oglavlje, posebno imućnih vojvođanskih nevesti, bila je i kapa zlatara ili zlaćanka.Ove kape imale su izdužen oblik sa dva para traka. Izrađivane su od svile, atlasa, satena ili brokata obično bele, žute ili plave boje. Cela površina kape ukrašena je zlatovezom sa motivima srca, lale i ljiljana. Zlatara se ukrašavala i staklenim kamenjem, šljokicama i staklastim perlicama.

Nevestinski nakit za glavu podrazumevao je i upotrebu naušnica, ili minđuša koje su bile raličitih oblika i dekoracije. Minđuše su rađene u tehnici filigrana i ukrašene raličitim vrstama poludragog kamenja. Minđuše, kao obavezan deo nakita nevesti, osim ukrasnog karaktera imale su i magijska svojstva, da zaštite onoga ko ih nosi.

Obavezan ukras neveste činio je nakit za vrat i grudi, stručno nazvan ogrlice koji se u narodu zvao gerdani, đerdani, nanizi. Najomiljenije ogrlice udavača i nevesti bile su ogrlice od novca, zvani đerdani ili dukati.To su nizovi različitog novca, austrijskog, turskog ili srpskog, nanizani na vuneni gajtan, tekstilnu ili kožnu traku ili srebrni lanac.Oglice od novca imale su ponekad i okvir u sredini za veću paru koja je imala ulogu lepo ukrašenog priveska.

Oglice nošene kao deo nevestinskog nakita javljaju se i obliku nadgrudnika ili nekoliko lančića sa privescima. Nadgrudnici su, u zavisnosti od kraja i imovnog stanja mlade, različito dekorisani. Svrha nakita za vrat i grudi kod koga dominiraju nanizi novca, bila je prikazivanje materijanog stanja devojke, što je bio jedan od osnovnih kriterijuma u izboru bračnog partnera.

Veoma značajan i dokrativan deo ženskog nakita, posebno nevestinskog bile su različite vrsta pojaseva sa kopčama, paftama. Kopče su u 19. veku kao obavezan deo narodne nošnje bile veoma raznosvrsne. Veoma popularne su badem kopče, koje, kako sam naziv kaže imaju oblik badema. Pojasevi nevesti ukrašavni su i kružnim i pevac kopčama, izrađivanim u tehnici filigrana i granulacije, a poznate su bile i pirotske kopče u obliku ploče, izrađivane od srebra i ukrašene biljnim motivom i pticama. Toj grupi pripadaju i ćemer kopče, sastavljene od tri do pet ploča, na kojima se kao osnovni motiv javljaju predstva sv. Đorđa koji ubija aždaju ili srpski grb sa dvoglavim orlom.

U nevestinskom ruhu značajno mesto su imali kožni pojasevi ukrašeni metalnim ploćicama ili velikim okovanim karneolima (ahatima).Ovaj pojas u narodu se zvao okovanik.

Sastavni deo nakita koji su nosile srpske neveste činile su narukvice i prstenje, koji su imali značenje amuleta, posebno ako su ukrašeni ornamentima simboličnog značenja ili su izrađeni od materijala kojima se pripisuju magijska svojstva. Naročitu magijsku snagu, po narodnom verovanju, imao je prsten, pre svega zbog svog oblika. Krug, naime, kako se verovalo ima zaštitnu moć od zlih duhova. Značaj kruga poznat je bio i u magijskim ritualu, posebno ljubavnom, pa je tako nevesta kroz prsten gledala svog mladoženju kada sa svatovima dolazi po nju, kako bi joj bio veran u braku. Izuzetan značaj koji je venčani prsten imao u vezi je sa običajem prstenovanja koji označava pripreme za prelazak u brak. Potom se burmom mlada venčava nakon čega je ona i njen supružnik nose celog života.

Olivera Milovanović | Koreni