sledeća tema »

[Angelina]

*

O ljudskim pravima u srednjovekovnoj Srbiji kada su pred zakonom svi bili ravnopravni. Vremenom se to kod nas izgubilo, a kod drugih naroda primilo


GRAĐANI SVI ISTI SRBI, ALBANCI, SASI, ROMANI

Piše:
Dimitrije Bogdanović
Knjiga o Kosovu


U društvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju se dve kategorije "Albanaca". Jedno su Albanci kao gradsko stanovništvo, a drugo - albanski stočari, etnička skupina kao socijalna grupa. A u prvom slučaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovništva regulisani su propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovništva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo stanovništvo - Srbe, Romane ili Sase. NJihova prava i obaveze određeni su socijalnim redom i statusom a ne etničkom pripadnošću.

Prva istorijska predanja o Srbima zabeležena su u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O narodima (913-959). NJihovo doseljavanje na Balkan predstavljeno je kao epizoda jednog kasnijeg kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde "Beli Srbi" ni u prvoj polovini X veka još nisu kršteni, grupa pripadnika srpskog naroda kreće u Vizantiju i moli cara Iraklija za dozvolu da se naseli na teritoriji carstva. Bilo im je dopušteno da se nasele u solunskoj oblasti, ali oni posle kraćeg vremena, u nameri da se vrate u "Belu Srbiju", prelaze Dunav. Predomišljaju se i ponovo traže zemlju za naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele opustele oblasti između Save i dinarskih planina, gde su živeli u Porfirogenitovo vreme. To bi značilo da se naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za vlade cara Iraklija (610-641). Danas istorijska nauka, međutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne smatra da su se svi Srbi (kao i Hrvati) doselili na Balkan tek za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su se zajedno s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, još od VI veka. Arheološki a naročito lingvistički podaci ne govore u prilog tezi o poznijem "umetanju" Srba između drugih Slovena, ranije već naseljenih na Balkanu, jer u jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina kojima bi se oni izdvajali među svojim južnoslovenskim susedima. Najviše što se može dopustiti to je da su izvesne uslovno "najmlađe" grupe, možda na višem stupnju organizacije, ratničke pokretljivosti, ali i spremnosti za trajno posedanje i ekonomsko iskorišćavanje teritorija, poslužile kao "kristalizaciona jezgra oko kojih su se obrazovale veće skupine Hrvata i Srba", te da se ovaj proces kristalizacije odigrao konačno u prvoj polovini VII veka.

Prizrenske crkve patos, i dečanska crkva, i pećka priprata, i banjsko zlato, i resavski živopis ne može nigde da se nađe.

Preko Dunava na Jug



Patrijaršiju u Peći vekovima su čuvali Šiptari iz Rugove

Tok južnoslovenskih migracija i naseljavanje Balkanskog poluostrva može se u velikim potezima, ali i sa mnogo tačnosti u razgraničavanju ključnih jezičkih pojava, pratiti i lingvističkim metodom. Južni Sloveni su pre dolaska na Balkan, možda još u postojbini severno od Karpata, bili izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom slučaju nisu mlađe od hiljadu godina, a za neke se mora držati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba velikog pomeranja slovenskih etničkih masa prema jugu. Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrđene činjenice da su Južni Sloveni u jezičkom pogledu podeljeni na zapadnojužnoslovensku i istočnojužnoslovensku granu linijom koja ide "od ušća Timoka preko istočnih podnožja planina duž srpsko-bugarske granice od Osogova, a zatim u širokom luku kroz severoistočnu Makedoniju do Ovčeg polja i Skoplja i dalje južno od Tetova ka albanskoj etničkoj teritoriji oko Šar-planine". Na osnovu toga se zaključilo da su se Južni Sloveni i kretali u paralelnim strujama - "zapadna grupa kroz Panoniju, a istočna kroz Dakiju, zahvatajući tu i područje u luku Karpata, današnji Erdelj. Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile odvojeno, jedna zapadno od Đerdapa, a druga istočno od njega, i to zato što su ih razdvajale planine koje se sa severne strane nadnose na Đerdap... Prešavši tako preko Dunava kao zasebne skupine, zapadni i istočni Južni Sloveni su nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, što bi značilo da današnje oštre jezičke razlike na crti ušće Timoka-Osogov-Šar-planina svedoče o nekadašnjem razmeđu između dvaju etničkih lavina".

Bez obzira na to što u lingvističkom pogledu hronologiju ovih zbivanja nismo u mogućnosti da pratimo, ova rekonstrukcija se može uzeti kao odlična dopuna istorijskim predanjima i svedočanstvima sačuvanim u vizantijskim i drugim izvorima. Za nas je u ovom slučaju važna ne samo okolnost što se na liniji Timok-Osogov-Šara formirala jedna duboka dijalekatsko-jezička brazda nego i to što se ova brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko albanske teritorije, sudeći bar po toponomastičkom materijalu. Naučno je utvrđena činjenica da je čitava teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela, ređe i planina, kao i čitav niz tzv. "mikrotoponima", nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan zaključak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i predele Albanije - uglavnom ravnice i rečne doline od Skadarskog jezera na severu preko Škumbe, Devola, Semeni i Vojuše do južne Bistrice. Toponomastička karta koju je sovjetski naučnik A. M. Selilščev priložio svojoj kapitalnoj studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii ((1931), najbolje pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po Albaniji i njihovu veću gustinu duž rečnih dolina i u širokim prostorima primorskih ravnica tamo gde se one, geografski, uopšte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku...

Sa Komova se videla cela srpska država tog vremena

... Prodorna zona Južnih Slovena prema Jadranskom moru, po mišljenju M. Šuflaja, tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je prodor učinjen preko Belgrada (Berat) i Cernika (Skampa) do episkopskog sedišta Glavinice i do primorske oblasti Slanice uz reke Devoli i Vojušu. I mada albansko jezgro oko Kroje "nijesu etnički nigde preplavili Slaveni", slovensko je naseljavanje "dvojako obrubilo i zgusnulo tu jezgru", i pri tom "ako nije rastočilo arbanske jezgre u brdima, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske kristalizacije posred Balkana".

Računa se da se u toku 1480. i 1481. godine u Srbiji ugasilo oko 20.000 ognjišta i opustelo oko 1000 sela.To bi, dakle, bila jednaod prvih velikih seoba Srba, kojom je zahvaćeno stanovništvo moravske Srbije (Despotovine), ali je u tim masama bio već i deo kosovsko-metohijske migracije iz prethodnih decenija.

Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zatečenih starosedelaca pretpostavljen je i na drugim područjima Balkanskog poluostrva. Time se objašnjava i mišljenje da i posle naseljavanja zapadne i istočne grane Južnih Slovena južno od Dunava između njih u početku kao da nije bilo prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom ravnice i rečne doline, ostavljajući visinske predele za širenje u nekoj sledećoj etapi, tek kada se slovenski živalj po nizinama namnožio toliko da se pojavio populacioni višak i kada su Sloveni bili dovoljno prilagođeni podneblju i balkanskom načinu stočarenja.

Odnos Slovena i starosedelaca

Po planinama i visoravnima boravili su u međuvremenu jedino ostaci starosedelaca, "vlaški, a ponegde svakako i albanski pastiri", koji su se povukli u manje pristupačne krajeve. Ima indicija da je upravo ovakav živalj ispunjavao prostor između zapadne i istočne grane Južnih Slovena (Vlasi odnosno Rumuni u istočnoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici). Docnije su u ovaj prostor ipak ušli i Sloveni, pretežno oni iz zapadnojužnoslovenske grane, a starosedeoci su delom odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili slovenski jezik.

Mogu se, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o prvom dodiru između srpskog i albanskog naroda. Zajedno s drugim Južnim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na Balkan tokom VI i tt veka, i šireći se po njemu ka Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadašnjeg Ilirika. Etnička karta Balkana je tada već bitno izmenjena: ne samo opsežna romanizacija starosedelaca od periferije ka unutrašnjosti, duž komunikacija, kastruma i gradova, nego i krupna izmeštanja i pomeranja starobalkanskih naroda i etničkih grupa kao rezultat jednoga dugog istorijskog zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih osvajanja pa se nastavlja kroz najezde varvarskih naroda, doveli su do toga da su mnoge stare etničke grupe nestale, druge se više nisu nalazile na svome prvobitnom staništu, a treće su se tek formirale kao plod novih susreta i simbioza.

Nije bilo sukoba

Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa etničkim precima Albanaca, ali je jasno nešto drugo: taj dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli zemlju, još manje državu, jer je sigurno da u vreme doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema nikakve državne tvorevine albanskog naroda, niti se neka iole značajna etnička skupina Albanaca ili albanskih predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski činilac. Čak i kada bi se prihvatilo mišljenje da su Albanci neposredni i "čisti" potomci Ilira (a Iliri su bez obzira na stupanj svoga društvenog i političkog razvoja bili i te kako važan istorijski faktor na Balkanskom poluostrvu), to se ne tiče naseljavanja Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su već davno pre toga poraženi i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne učestvuju: Srbi se sudaraju sa Vizantijom kao državom, a to znači sa Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa romanskim stanovništvom gradova koji su se našli na putu slovenske etničke lavine. Sa stanovnicima planina, a to znači upravo sa stočarskim albansko-vlaškim etničkim grupama, srpska plemena se nisu sukobljavala i nisu im preotela ništa. Priroda i karakter ratarske proizvodnje Južnih Slovena upućivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i društveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etničkim grupama. Prema tome, podela rada među njima vodi ih ka društvenoj integraciji u novim, etnički mešovitim feudalnim tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko društvo u ranom srednjem veku nisu među sobom konkurentni, a njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci su zatečeni u planinama iz kojih se, bar u prvo vreme, uopšte ne potiskuju. Tek kasnije, sa uvećavanjem populacije i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim promenama u feudalnoj strukturi društva, dolazi do dvosmernog toka: agrarno stanovništvo ravnice širi se u planinsku zonu, osvajajući i stočarsku privredu; i obrnuto, stočarsko stanovništvo planina spušta se u ravnicu, pokazujući tendenciju zadržavanja i stalnog nastanjivanja, uz obaveznu promenu načina proizvodnje. Tek tada ovaj odnos otkriva svoj konfliktni potencijal, - ali to je uglavnom zbivanje koje izbija na površinu tek u XV veku, a uzima maha još kasnije, u bitno promenjenim istorijskim okolnostima.

Papa protiv Srbije

Mora se istaći da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije uključivanje "prave" Albanije u srpsku državu. Severna, a delimično i srednja Albanija bila je tradicionalno katolička zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mrežom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Svač. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. čak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dužnost da se zbaci vlast "šizmatičkog kralja". U grupi albanskih velikaša kojima se papa obratio nalaze se gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao "knez Albanije", pa Vladislav Gonama - "knez Duklje i primorske Albanije", a zatim gospodari predela oko LJeša, primorja južno od Drača, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, čak i znatno južnije od nje na Vojuši, ali sa različitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na primer, nije bila ugrožena ovim akcijama pape Jovana XXII i Filipa Tarentskog.

Srpski kralj Dušan (1331-1346, potom car do 1355) nastavlja ovu politiku sa većim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaša, udruženih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na čelu sa Dimitrijem Sumom. Politički status severne Albanije u srpskoj državi još od Nemanje i Stefana Prvovenčanog bio je rešen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjića, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Dušan je ugušio bez većih teškoća, te je dobio odrešene ruke za opsežne ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro čitavu Albaniju, osim Drača, koji definitivno ostaje pod vlašću Anžujaca, Dušan osvaja već u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija se i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ušća Mesta odnosno do grada Hristopolja.

Albanska podrška caru Dušanu

Velika Dušanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci se pedesetih godina XIV veka u većim masama nastanjuju u grčkom Epiru sve do Arte, a delimično i u Tesaliji. U svakom slučaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Dušana (na primer u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde se o Albancima razmišlja kao o faktoru unutrašnje nestabilnosti srpske države) nisu se mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podržavanju osvajačke politike kralja i cara i Dušana prema grčkim zemljama. Nasuprot očekivanju latinskih posmatrača, oni su bili veoma aktivan činilac Dušanovog imperijalnog programa. Objašnjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi se u samom feudalnom ustrojstvu srpske države u kojoj se, bez obzira na narodnost, moglo doći do velikog političkog ugleda i ekonomske moći. Još u doba kralja Milutina albanski feudalci se uključuju u feudalni poredak srpske države sa zvanjima i beneficijama župana, vojvode ili kaznaca. U Dušanovom carstvu albanske zemlje i velikaši Albanije obuhvaćeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom. Po osvajanju Kroje Dušan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Važan je momenat sa državnopravnog stanovišta to što se u Dušanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare ("car i samodržac Srbljem, Grkom Blgarom i Arbanasom" - u povelji iz 1348). Time je legitimisana činjenica da se Albanci kao narod uključuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Dušanove smrti (1355) albanski feudalci ostaju značajan vojni i politički faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjića Paleologa i Tome Preljubovića. Inače, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Dušanovog carstva, kao što će se videti, teče i na teritoriji Albanije, gde se postepeno obrazuju oblasti pod dinastičkom vlašću velikaških rodova Topija, Dukađina, Arijanita, Kastriota, i drugih.

Za sve to vreme može se uočiti jasna razlika u položaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje. Sasvim je osobena i situacija ostalih teritorija koje u srednjoj i južnoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Dušan.

[Angelina]

nastavak:

Između Komova,Sitnice i Bistrice

Posebno mesto u nizu srpskih zlatopečatnih povelja - hrisovulja ima Dečanska povelja iz 1330. To je izuzetno obiman dokumenat, u poslednje vreme kritički i fototipski izdat i temeljno proučen u istorijskom i onomastičkom pogledu. Dečansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najveći manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono zahvata prostranu teritoriju između Komova na zapadu i razvođa Belog Drima i Sitnice na istoku, i između razvođa Pećke i Dečanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa pojedinim posedima i van ove zone. Na taj način dečansko vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja, Metohije i predeo Altin na južnim padinama Prokletija, uglavnom u današnjoj severoistočnoj Albaniji. Spiskovi domaćinstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopsežniju onomastičku građu srpskog srednjeg veka. Ogromna većina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla, tako da se čitava teritorija dečanskog vlastelinstva u prvoj polovini XIV veka mora smatrati čisto srpskom etničkom oblašću. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine (od 89), i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun, takođe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kuća i 266 "kuća" u katunima (tj. od ukupno 2432 kuće) samo 44 albanske, dakle. 1,80%.

Drugi izvori iz nemanjićkog perioda govore i o albanskim katunima istočno od današnje državne granice (grupa katuna severno od Prizrena u Arhanđelskoj hrisovulji), ali nema sigurnih lingvističkih dokaza o prisustvu albanskog etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjićkoj eposi. Naprotiv, posedi gračaničkog vlastelinstva, prema povelji iz 1321-1322, pokazuju čisto srpsku etničku situaciju ovog područja.

Izvori o albanskim katunima

Zemljišni posedi gračaničkog vlastelinstva u predelu Kosova nalazili su se u neposrednoj okolini manastira Gračanice, oko reke Gračanke, između Prištine i varošice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice, neposredno oko Lipljana, pa u izvorištu Sitnice oko Bare Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim župama Moravi - današnja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke (okolina Novog Brda) i Pologu oko Tetova van teritorije Kosova.

Neosporna je istorijska činjenica da se na širokom području Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti srpske države čuva kontinuitet srpskog naroda te da su sve zemlje severozapadno, severno i severoistočno od linije Skadarsko jezero - Komovi - Prokletije - Šara bile naseljene homogenim srpskim stanovništvom, s tim što su u planinskim krajevima bili manje ili više brojni katuni vlaške tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine Albanaca stočara, koji se nisu podavali asimilaciji, ali se baš zato pomen "Arbanasa" i albanskih imena u srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao tačan. Sigurno je i to da je u osnovi kosovskog stanovništva ležao prvobitni sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da se on u nemanjićkoj državi, u povoljnijim i mirnijim političkim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno osvežavao i umnožavao migracijama srpskog naroda sa raznih strana, verovatno pre svega iz raških, ali i iz zetskih predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom području u srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu činjenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara (uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o Dubrovčanima, koji se ne mogu posmatrati kao druga narodnost), i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena, ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer se ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog elementa kreće oko 2%, pa i to pretežno u zapadnim delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i nešto malo u gradovima.

Kosovo je svojim središnjim položajem, sa kompaktnim srpskim stanovništvom i mnogim ekonomskim prednostima, bilo oblast u kojoj su srednjovekovni srpski vladari najradije boravili. Na samom rubu današnje pokrajine u Brnjacima (gornji Ibar), imala je dvor žena Uroša Prvog, kraljica Jelena Anžujska (umrla 1314. i poštovana potom kao sveta). U izvorištu Laba nalazi se za kralja Milutina (1282-1321) dvorac Vrhlab: jedna povelja Dubrovniku pisana je ovde 1302. U Prištini, tada "neutvrđenom selu", imali su dvor, sudeći po poveljama, trojica srpskih vladara: Milutin, Stefan Dečanski i Dušan, možda i Uroš, a svakako i oblasni gospodar Vuk Branković u vremenima oko kosovske bitke. Dvor se nalazio i u Novom Brdu. Južni kraj Kosova polja bio je gusto naseljen dvorovima: Pauni kraj Uroševca, gde je i srpski arhiepiskop imao svoje "stanište"; Svrčin, u istom kraju; Nerodimlja (Porodimlja, Rodimlja, Rodim), zapadno od Uroševca, u podnožju Šare (danas selo Nerodimlja na samom razvođu Sitnice i Lepenca); grad Petrč (sada Petrič). U Prizrenu je bio dvor Ribnik, u podnožju Šare.

Nekad bilo Novo Brdo

Gradovi su se u kosovskoj oblasti razvijali u vezi sa trgovinom, zanatstvom i rudarstvom. Najznačajnije rudarsko mesto u Srbiji u srednjem veku bilo je Novo Brdo, koje se pominje 1326. povodom događaja iz 1282-1321. Bio je središte trgovine u balkanskim zemljama. Nalazi se u izvorištu Krive Reke, leve pritoke Južne Morave. Tu se dobijalo olovo, a naročito srebro pomešano sa zlatom, nazvano glama, glamsko srebro. U toku XIV veka kovao se tu i novac. Organizacija rudarstva u Novom Brdu bila je saskog porekla i karaktera, o čemu svedoči Rudarski zakonik, koji je izdao despot Stefan Lazarević 1412. Novo Brdo je imalo značajnu koloniju "stranih" trgovaca, u stvari trgovaca iz primorja: Kotorana, Splićana i Dubrovčana. Najveći prosperitet dostiglo je u prvoj polovini XV veka. Zaštićeno sa dva utvrđena grada, ono je dugo odolevalo turskim napadima (sve do konačnog pada 1455) i svojim bogatim dohotkom olakšavalo borbu srpskih despota za opstanak države.

Drugi važan trgovački i zanatski centar na Kosovu bilo je Janjevo, pomenuto prvi put 1303, sa srpskim stanovništvom pravoslavne vere i latinskom kolonojom Sasa i Dubrovčana, opet u blizini srednjovekovnog rudnika. Priština, sem toga što je bila često boravište kralja i arhiepiskopa ili, kasnije, oblasnog gospodara, nije imala posebnog značaja kao grad u ovom periodu, mada i ona među prvim srpskim gradovima u srednjem veku ima jaku koloniju Dubrovčana, koji su držali u zakupu carinu i imali industriju za čišćenje srebra iz Novog Brda i Trepče. Daleko važniji su bili Peć i Prizren. Peć je bila sedište arhiepiskopije i potom patrijaršije, sa dubrovačkom kolonijom i "trgom", koji je pod jurisdikcijom crkvenog poglavara stalno okupljao domaće i strane trgovce. Prizren je bio takođe pod crkvenom zaštitom, najpre svog pravoslavnog episkopa, a potom manastira Svetih arhanđela; stanovništvo Prizrena bilo je obeju veroispovesti. Razvija se kao krupan trgovački, saobraćajni i zanatski centar, a najveći uspon doživljava za vladavine Stefana Dušana (1331-1355), kao njegova kraljevska prestonica. Na četiri panađura godišnje, u Prizrenu se trguje italijanskom, grčkom, egipatskom, mađarskom i drugom robom. Dubrovčani i ovde imaju brojnu koloniju, a etnički sastav stanovništva bio je šarolik, sa Srbima u ogromnoj većini.

Trajni kulturni pečat ovoj oblasti kao srpskoj zemlji dala je, ipak, snažnije od svega ostalog, srpska pravoslavna crkva.

[Angelina]

nastavak:

O pokrštavanju Srba



Vode u Metohiji su bistre pa naziv Bistrica pripada i svakom drugom vodenom toku

Područje Kosova je hristijanizovano davno pre dolaska Slovena. Pokrštavanjem Srba, međutim, bavile su se ovde grčke crkvene organizacije; latinski episkopati su usredsređeni u južnom, odnosno dukljanskom primorju dok u raške zemlje i Kosovo dopire najpre dejstvo vizantijske dračke mitropolije. Od osnivanja ohridske arhiepiskopije raškom zemljom rukovodi u crkvenom pogledu grčki episkop u Rasu (1020), ali su na teritoriji Kosova dejstvovale dve eparhije - jedna sa sedištem u Prizrenu, i druga u Lipljanu. Osnivanjem srpske autokefalne arhiepiskopije (1219) nastale su krupne promene u organizaciji crkve na celom prostoru od Jadrana do Morave. U okviru novog državnog područja, sa kojim se poklapala oblast nove autokefalne crkve, našle su se ohridske eparhije - ne samo Ras nego i Prizren i Lipljan, delimično i Niš, a gornjomoravski predeo otkinut je od skopske eparhije. Osnivač srpske crkve, sveti Sava (arhiepiskop 1219-1236), zadržava tri ohridske eparhije - rašku, lipljansku i prizrensku, postavivši na te katedre srpske episkope, ali osniva i nove: žičku, topličku, moravičku, Hvosno, budimljansku, zetsku i humsku. Samo su se dve poslednje našle na do tada neprikosnovenom terenu latinske crkve, ali za pravoslavne Srbe koji su živeli u tim oblastima srpske države. Sve ostale su se nalazile u jezgru srpskih oblasti, a dve bivše ohridske eparhije, prizrenska i lipljanska, mada na periferiji tadašnje države oblasti, bile su na čisto srpskom zemljištu.

Graditeljstvo na Kosovu i Metohiji

Za sudbinu Kosova važna je ta prvobitna organizacija srpskih eparhija, koja je vekovima štitila ovu zemlju od stranih, grčkih i latinskih uticaja. Sasvim nova eparhija ovde je bila episkopija u Hvosnu, nekada metohu prizrenske eparhije; to je središte nedavno istraženo u razvalinama crkve Svete Bogorodice u Studenici Hvostanskoj, severoistično od Peći, u podnožju Mokre planine. Osnivanje ove eparhije potvrđuje srpski karaker gornje Metohije početkom XIII veka, kao i gustinu srpskog stanovništva u tom predelu. Zanimljivo je da je ovom predelu poklonjena osobita pažnja i prilikom formiranja žičkog vlastelinstva, tj. feudalnog poseda same arhiepiskopije. Jedan veliki kompleks ovog poseda nalazio se upravo u Hvosnu na teritoriji ove eparhije, sa mestima Peć, Stlpezi i Čelpeki. Zahvaljujući tome, arhiepiskop Arsenije premešta sedište arhiepiskopije, ugroženo od Mongola 1253, iz Žiče u Peć. Tako se u Peći nastavlja život arhiepiskopije, da bi od 1346, posle proglašenja patrijaršije, tu bilo i sedište srpskog patrijarha, "Velika crkva", centar čitave srpske crkvene organizacije, mesto gde su se održavali crkveni sabori i donosile važne odluke.

Bogorodica LJeviška u Prizrenu, izuzetni spomenik minulih vremena

Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog središta srpskog naroda u srednjem veku održava se i u naročito velikoj koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji. Po nekim evidencijama ima tu blizu dve stotine sačuvanih ili porušenih hramova, ali ih zapravo ima više - ako bi se ubrojali i svi nedovoljni istraženi i neidentifikovani arheološki lokaliteti (crkvine). Na Kosovu su i krupni dinastički mauzoleji i monaška opštežića: Pećka patrijaršija, Banjska, Gradac, Gračanica, Dečani, Arhanđeli i niz drugih, manjih no ne beznačajnih manastira. Za sada se ne zna koliko se sačuvalo crkvišta iz prednemanjićke epohe, jer sistematska arheološka istraživanja na Kosovu nisu vršena, ali je dobar deo nemanjićkih crkava sigurno podignut na temeljima starih, vizantijskih hramova.

Epoha Nemanjića je vreme velike graditeljske delatnosti na Kosovu. Pećka patrijaršija je podizana u etapama. Prvu crkvu, Sveti apostoli, podigao je verovatno još žički iguman Arsenije, kasnije srpski arhiepiskop, u trećoj deceniji XIII veka na metohu žičkog vlastelinstva. U XIV veku podignuti su ostali hramovi: sa severne strane Svetih apostola hram svetog Dimitrija (Nikodim, između 1321. i 1324), a sa južne strane crkva Bogorodice Odigitrije sa paraklisima Jovanu Preteči i Svetom Arseniju Srpskom (Danilo II, 1324-1337). Nešto kasnije, ali pre 1337, podignuta je i zajednička priprata, kao i mali hram Svetog Nikole uz južni zid.

Kralj Milutin je podigao manastir Svetog Stefana (Banjsku), na desnoj pritoci Ibra, severozapadno od Mitrovice. Verovatno je ovde i ranije postojao manastir, a tu je, po nekim izvorima, bila pre Milutinove obnove i episkopska stolica. Za vreme Uroša Prvog to je bio metoh Gračanice, jer se u Milutinovoj Gračaničkoj povelji navodi kako "beše Banjska upisana va očine mi hrisovule". Banjska je sazidana na temeljima starog manastira između 1312. i 1317. kao buduća grobna crkva u kojoj je Milutin i sahranjen 1321. Tada je ukinuta episkopija pri ovom manastiru, a on proglašen za kraljevski stavropigion zajedno sa ostala tri vladarska mauzoleja - Studenicom, Mileševom i Sopoćanima, kao četvrti u rangu. Snabdeven je velikim feudalnim posedom sa 75 sela i osam katuna, u kojima je bilo preko pet stotina pastirskih porodica.

Milutin je obnovio i manastir Gračanicu (hram Blagoveštenja) na rečici Gračanki južno od Prištine, kao rezidenciju lipljanskih episkopa. Gračanica je postojala najkasnije od početka XIII veka, a obnova je izvršena 1314-1315. Hrisovulje starijoj Gračanici, koje su izdavali Stefan Prvovenčani i Uroš Prvi, Milutin pominje u svojoj darovnici, ali se one nisu sačuvale. Pri Gračanici su lipljanski (ponekad "gračanički") episkopi u XIV, a sigurno i u XVI veku.

Najveći i najznamenitiji sačuvani spomenik nemanjićkog neimarstva na Kosovu i uopšte, manastir Dečani, podigao je sebi za grobnicu kralj Stefan Uroš Drugi (Dečanski, 1321. do 1331), u vreme od 1327. do 1335, kada ju je dovršio kralj Stefan Dušan. To je hram Pantokratora (Svedržitelja), kod sela Dečane južno od Peći. Kao kraljevska grobna crkva uvršten je u red stavropigijalnih manastira: Stefan je tu i sahranjen, a u hramu su i mošti drugih svetih članova dinastije. O ogromnom vlastelinstvu ovog manastira, obrazovanom 1330. godine, već je bilo reči. Posle Kosovske bitke bio je znatno oštećen, ali ga je obnovila kneginja Milica, te se ona i danas u Dečanima pominje kao drugi ktitor manastira.

Gračanica - simbol srpskog vekovnog postojanja

[Angelina]

nastavak:

Crkveni život u selima

Iz vremena cara Dušana su i neke druge, manje zadužbine na Kosovu. U blizini Prizrena nalazi se isposnica Svetog Petra Koriškog, sa manastirom Svetog Petra, danas nesačuvanim. Pustinožitelj Petar, Srbin iz sela Unjemira, "Dioklitije hvostanske" (danas u albanizovanom obliku Ujmir u Metohiji), živeo je i podvizivao se u Altinu i prizrenskim gorama verovatno u drugoj polovini XIII veka. Freske u isposnici otkrivaju dva sloja: jedan iz XIII veka a drugi iz vremena kralja Milutina; u doba kralja Dušana podignuta je crkva 1343. godine, a manastir darovan Hilandaru 1348. godine. Treba pomenuti i manastir Svetog Nikole u Dobrušti kod Prizrena, podignut oko 1334. godine, kao i crkve Svetog Vlasija i Svetog Nikole (u Hoči). Mošti cara Uroša bile su sahranjene u manastiru Uspenija Bogorodice pod gradom Petričem iznad Nerodimlja. U manastiru Svetih arhanđela u Drenici, koji se pominje 1364. godine kao vlasteoska zadužbina, živeo je jedno vreme srpski patrijarh Jefrem posle svog povlačenja s patrijaršijskog prestola (1387). Kod Prizrena su i Markov manastir, podignut pre 1388, i manastir Sveta Trojica-Rusinica, a u Drenici manastir Devič, gde su mošti jednog drugog kosovskog pustinjaka, Svetog Joanikija Devičkog (umro oko 1430).

Po kosovskoj oblasti, naravno, nisu podizani samo veliki ili mali manastiri, stavropigijalni, kraljevski i carski mauzoleji. Crkveni život počivao je, kao i danas, na gustoj mreži parohijskih hramova u selima. O izgledu i stanju ove oblasti u srednjem veku govori veliki broj crkvišta, ostataka i razvalina starih crkava; njih ima, kako je ustanovio Atanasije Urošević za područje užeg Kosova, skoro u svim selima, i srpskim i albanskim, a u nekom selu su i po dva ili više crkvišta. I kod Srba i kod Albanaca sva se ta crkvišta pripisuju srpskom življu, koji se iz raznih uzroka raselio. Sem toga, u nizu seoskih atara albanskog stanovništva ukoliko se vidni tragovi starih crkava nisu sačuvali, na njih ukazuju topografski nazivi: Kiša - crkva, Kodra Kišes - crkveno brdo, Lazi Kišes - crkveni laz, Rogat e Kišes - crkvene jaruge, Proni Kišes - crkveni potok itd. Crkvina i crkvišta ima i u selima gde su starinci ili stariji naseljenici islamizovani i poarbanašeni. U selu Sibovcu toponim Sveti Nikola ukazuje na crkvu Svetog Nikole Sibovačkog u Čičavici, koja se pominje u jednom zapisu iz 1578, a čijih tragova sada nema. Od sačuvanih srednjovekovnih crkava na Kosovu Urošević navodi crkvu u Lipljanu, iz vizantijskog doba; Svete arhanđele u Gornjoj Nerodimlji, gde su i freske sv. Simeona Srpskog i Save, kao i drugih Nemanjića; crkvu Pokrova Bogorodičinog u Babinom Mostu; crkvu Svetog Nikole u Banjskoj, koja je imala stare freske, ali ih više nema pošto su je albanski balisti spalili za vreme poslednjeg rata.

Uloga biblioteka

Vidi se to naročito po prepisivanju knjiga u manjim crkvama po Kosovu. U poslednjim godinama Despotovine pa čak i prvih decenija turskog ropstva pišu se po ovim malim crkvama rukopisne knjige. Tako je jedno četvorojevanđelje koje se danas čuva u Hilandaru pisao srpski pop Nikola "u župi Labu, u selu Vraninu Dolu, u dane blagočestivog gospodina despota Đurđa i Grgura i Stefana i despota Lazara, godine 6958/ tj. 1450/... I pisah ja smerni pop Nikola, tri izvoda držeći pri peru - tako da sam blagosloven. Večna mi pamet roditeljima, jeromonahu Arseniju i majci mi Radosavi, i bratu mi Bogdanu". Tako je u malim crkvama, dok se u glavnim, manastirskim centrima od samog osnivanja neguje književni i prepisivački rad, bez kojeg se ne može zamisliti srpska kultura. Kosovsko-metohijski skriptorijumi (pisarske radionice) u XIII i XIV veku, pa kasnije - u XV i XVI veku, igrali su važnu ulogu u recepciji vizantijske književnosti preko svetogorskih i drugih južnoslovenskih prevoda. U tom pogledu ulog kosovskih manastira u kulturnu baštinu srpskog naroda nije ništa manji od uloga jednog Hilandara, a, s druge strane, ništa manje značajan od velikog prosvetnog dela čuvenih zapadnoevropskih benediktinskih manastira - razume se, u odgovarajućim srazmerama.

Neponovljiva umetnost

U skriptorijama Dečana, Pećke patrijaršije, Gračanice i drugih duhovnih središta na Kosovu stvaraju se i množe srpske biblioteke, preko kojih srpski narod ulazi u neposredan dodir sa velikom hristijanizovanom civilizacijom grčko-rimskog sveta, što znači, posredno, i u dodir sa antičkim nasleđem, koje će tek posle pada Carigrada 1453. "emigrirati" na Zapad i biti otkriće Humanizma. U ovim velikim bibliotekama, od kojih je tragičnim događajima u istoriji srpskom narodu ostao samo mali deo, nisu samo prevodi i reproduktivna kultura, već i originalne, autorske tvorevine. Veliki srpski književnici: Teodosije, Danilo Pećki, Danilo Banjski, Jefrem, Marko i Camblak (bar dok se nalazio u Dečanima kao iguman) pripadaju ovoj zemlji; sa njom i iz Svete Gore, kada su tamo, održavaju vezu; tu rasađuju svetogorsko-vizantijsku duhovnost. Naročito Danilo, Jefrem i Marko zaslužni su što se upravo u kosovsko-metohijskoj oblasti, u centru srpskog naroda, formira prvi krug isihazma u Srbiji, duhovnosti tako značajne za kulturu i svest srpskog naroda u vremenima koja neposredno prethode turskoj invaziji. Vodeći ljudi kosovsko-metohijskog monaštva bili su elitni sloj srpskog društva, a u takvim centrima kao što je Pećka patrijaršija (najpre sedište arhiepiskopa a potom patijarha) okupljao se stalno veliki broj najobrazovanijih i najduhovnijih ljudi koje je u srednjem veku imao srpski narod. U pećinskim isposnicama iznad Peći (LJevošo) ili Dečana (Belaje) provodio se aksketski život i kao intenzivna intelektualna delatnost.

Umetničko stvaranje na teritoriji Kosova u srednjem veku predstavlja kako u arhitekturi tako i u slikarstvu najviše domete srednjovekovne srpske kulture. U karakterističnom pomeranju od raško-primorsko-vizantijske sinteze u crkvenom neimarstvu ka čistijim vizantijskim oblicima, stvorena su u prvoj polovini XIV veka upravo ovde takva remek dela srpske i evropske arhitekture kao što su Gračanica i Dečani. Srpsko slikarstvo, opet, prati promene u vizantijskom živopisanju; napuštajući rašku monumentalnost, ostvaruje velika dela narativnog stila u širem, neposrednom kontaktu sa pravoslavnim narodom ovih krajeva (Dečani), a raskošna dekoracija spomenika moravske Srbije u XV veku rađa se prethodno u Peći. Kosovsko-metohijska grupa spomenika čini, dakle, jednu od bitnih karika u istorijskom lancu srpske kulture. Bez njih ova kultura je lišena svojih velikih, evropskih dostignuća. I stari srpski letopisci isticali su da su velika umetnička ostvarenja srednjovekovne Srbije dobrim delom nastala na tlu Kosova. Tako sastavljač Karlovačkog rodoslova kao čuda lepote navodi kosovsko-metohijske crkve Svete arhanđele, Dečane, Peć i Banjsku, a van toga kruga još samo Resavu (Manasiju): "Stoga i kažu žitelji zemlje ove, da Prizrenske crkve patos, i dečanska crkva, i pećka priprata, i banjsko zlato, i resavski živopis, ne može nigde da se nađe".

Po Zakoniku cara Dušana svi građani bili su jednaki

Srpski spomenici na srpskoj zemlji

Umetnički spomenici srednjovekovnog Kosova svedoče o tome da je ova oblast u državi srpskog naroda bila središnja oblast gde su se odigravala skoro sva glavna zbivanja kulture, ne samo politike. Takvi se spomenici nisu mogli podizati na tuđoj zemlji, posred jednog "inojezičnog" naroda - kakav je u odnosu na Srbe i srpske spomenike, bez sumnje, albanski narod. Nisu ovi spomenici podizani na tuđem tlu, koje bi potom bilo naseljeno svojim narodom da bi im se tek naknadno stvorila pogodna i bezbedna sredina, već obratno: podizani su tamo gde se mogao obezbediti mir moštima svetih kraljeva i arhiepiskopa, ali i monasima koji su tu imali da žive i da se bore za svoj duhovni svet. Zato su ove "carske zadužbine" pravi međaši srpskog naroda i srpskih zemalja. Utoliko pre što su to ne samo svojom prošlošću nego i ulogom koju imaju u naše vreme, sa monasima koji nastavljaju tradicije srednjovekovne, vizantijske i slobodne nemanjićke duhovnosti. To, dakle, nisu mrtvi i otuđeni nego živi spomenici, koji i dalje vrše svoju službu onako kako im je ktitor bio odredio.

U srednjem veku ovi spomenici su centri duhovnog života, u kojima se grade i čuvaju nacionalne tradicije i svest o pripadanju hrišćanskoj, vizantijskoj kulturi. Ali oni su i danas, ne manje nego u prošlosti, centri duhovnog života i autentične tradicije srednjovekovne duhovnosti. U vezi sa moštima svetih Nemanjića i srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, koje se čuvaju u kosovskim manastirima, održava se još od srednjeg veka kult koji ima poseban značaj za čuvanje istorijske svesti naroda i naročito za svest o njegovoj celini kroz istoriju i u ovom našem vremenu.

Seobe naroda

Odnos srpskog naroda prema Kosovu nikada nije bio zasnovan samo na predstavama o prošlosti, niti je "mitski" momenat uopšte bitan za savremena istoriografska, a pogotovu za politička razmišljanja o sudbini ove srpske oblasti. Zbivanja u njoj kroz čitavo razdoblje turskog ropstva aktualizovala su taj odnos. Posledica turske invazije Balkanskog poluostrva je, uopšte, veliko pomeranje ljudi i naroda od Bosfora do Beča. Razbijanjem starog i uspostavljanjem novog društvenog i ekonomskog poretka, uništavanjem državnih formacija balkanskih naroda, otvorili su se putevi osmanlijskoj kolonizaciji Balkana, kao i veoma agresivnoj, militantnoj islamizaciji, koja je zahvatila mase na pravcima turskog osvajanja u Bugarskoj, Makedoniji, Grčkoj, Srbiji, Albaniji, Bosni. Primanjem islama menjao se pravni status i ekonomski položaj, sticale su se važne privilegije i zaštite, ali se gubio sopstveni nacionalni pa i civilizacijski identitet.
Za pitanje odnosa između srpskog i albanskog naroda u epohi turskog ropstva svi su ovi momenti veoma značajni, a naročito ono stanje demografsko-etničke nestabilnosti koje nastaje već sa prvim pohodima turske vojske, pogotovu posle Marice i Kosova. Pre svega, samo kretanje turskih odreda ili većih armija po srpskim i drugim hrišćanskim zemljama ostavljalo je pustoš: gradovi su razarani, crkve rušene a manastiri paljeni, dvorovi vladara i vlastele sistematski i do temelja rušeni, sela pljačkana a narod ubijan ili odvođen u ropstvo - ukoliko se nije sklonio u zbeg i iselio sa rodnog tla. Opšta je konstatacija da je već osvajanje južnih oblasti srpske države posle Maričke bitke i premeštanje središta državne oblasti dalje na sever dovelo do prve veće seobe srpskog naroda: "veliki broj iseljenika, naročito vlastele sa sebrima i otrocima iz južnih oblasti, nastanio se u krajevima severno od Šar-planine. Jedan sin kralja Vukašina odselio se sa svojim ljudima čak u Arad, severno od reke Moriša" (danas u Rumuniji).

Opusteli krajevi

Od većeg značaja bile su migracije posle Kosovske bitke. Stanovništvo se iz južnih srpskih zemalja selilo tada u oblast Despotovine. "Ono iz skopskih i prizrenskih krajeva, sa Kosova i Metohije, iseljavalo se jednim delom u moravsku Srbiju, drugim delom u Zetu, Hercegovinu i u Bosnu, a delimice i preko Save i Dunava u južnoslovenske zemlje u Austro-Ugarskoj. Pre pada Srbije, pred opasnošću koja se pomaljala, mase Srba su se već bile iselile u Srem i Banat na posede koje su tamo imali srpski despoti i vlastela. Pošto su Turci zauzeli Smederevo i moravsku Srbiju, mnogobrojni iseljenici iz krajeva oko Kruševca, Beograda i Smedereva odselili su se naročito u Srem i u dinarske zemlje, najviše u Bosnu. Drugi, izgleda u manjem broju, naselili su se u Banatu, Bačkoj, Baranji, po Slavoniji, opet poglavito na posedima srpskih despota i vlastele. Posle sukcesivnog osvajanja Bosne (1463), Hercegovine (1482) i Zete (1499) nastajale su velike dinarske seobe u Hrvatsku, Slavoniju i Srem, u Dalmaciju i u karsnu tvrđavu Crnu Goru".

Stanje potpune nesigurnosti i bezgraničnog nasilja navodilo je i pojedince ili manje grupe stanovnika, kao i čitave mase naroda, da beže ispred turskih akinyija dalje na sever i zapad, u oblasti van domašaja osvajača. No kako su se i teritorije koje su Turci osvajali sve više širile ka severu, tako se i to izbegličko kretanje nastavljalo, a dotadašnja oblast naseljavanja javljala se samo kao etapna oblast. U toku cele prve polovine XV veka može se govoriti o "tihim i postepenim seobama" iz Despotovine u krajeve severno od Save i Dunava, ali su nastavljene i pojačane posle turskog osvajanja Despotovine. Tada južne oblasti Ugarske, kao pogranične zemlje, trpe od zaletanja turskih jedinica, od pljačke, spaljivanja naselja i odvođenja u roblje. Tako je naročito u Sremu, ali i u Banatu, nastala prava pustoš: za dvadesetak godina ratovanja sa Turskom u ovim predelima ostalo je malo stanovnika; na ogromnim prostranstvima mogla se videti tek po koja koliba. Kralj Matija Korvin se početkom 1462. žalio Veneciji da su u protekle tri godine (od pada Smedereva, tj. 1459) Turci iz njegove zemlje odveli najmanje 200.000 stanovnika. Zaokret se dogodio 1463, kada ugarske jedinice upadaju u severne predele okupirane Srbije i preduzimamu sistematsko otimanje i preseljavanje stanovništva, kako bi se obnovili opusteli krajevi.

Valja primetiti da propadanje naselja i proređivanje stanovništva u to doba nije bilo uzgredna posledica ratnih operacija nego je razaranje bilo sastavni deo ratnih ciljeva. Sprovodilo se isto onako dosledno i sistematski kao što se nastojalo na podizanju i naseljavanju sopstvenih zemalja. Ta akcija je naročito bila preduzeta i dobila izuzetno masovne razmere u operacijama 1480. i 1481. Tada je iz čitave severne Srbije sve do Kruševca, koja se nalazila pod turskom okupacijom, preseljeno više od 100.000 ljudi, čime je u velikoj meri pojačan srpski živalj koji se već nalazio na ugarskom zemljištu, uglavnom na teritoriji Banata i Pomorišja. Računa se da se u toku te dve godine u Srbiji ugasilo oko 20.000 ognjišta i opustelo oko 1000 sela. To bi, dakle, bila jedna od prvih velikih seoba Srba, kojom je zahvaćeno, doduše, stanovništvo moravske Srbije (Despotovine), ali je u tim masama bio već i deo kosovsko-metohijske migracije iz prethodnih decenija.

Iseljavanje sa turske teritorije nastavilo se i kasnije, ali sporijim ritmom i u razmerama koje se ne mogu uporediti sa egzodusima iz 1480-1481. U svakom slučaju, još od 1463. srpski etnički karakter Srema - a od 1480. do 1481. i Banata, stalno se pojačavao, tako da austrijski hroničar Jakob Unrest, u poslednjoj deceniji stoleća beleži da se između Ugarske i Srbije, od Save do Dunava prostire zemlja Srba ili "husara". Na najranijim kartografskim prikazima Ugarske s početka XVI veka Srem je označen kao Rascia ili Razen (1528). Posedi srpske vlastele predstavljali su, bez sumnje, područje srpskog okupljanja i zbijanja.

Turski popisi stanovništva

Činjenica je, dakle, da se srpski narod pojedinačno i masovno, pod pritiskom rata, a ne "prirodno", selio već u XV veku, i da tada započinje onaj veliki migracioni proces koji je izmešao celokupno stanovništvo "od Veleške klisure na Vardaru do Zagrebačke gore". Bilo bi pogrešno, međutim, tražiti već u tom razdoblju početke masovnih migracija Albanaca iz severoalbanskih planina u metohijske i kosovske ravnice, kao što se to ponekad uprošćeno predstavlja. Uprkos svim nevoljama i seobama, etnički i demografski odnosi na srpsko-albanskoj međi nisu se tako brzo menjali. Analiza turskih deftera pokazala je, pored ostalog, da se srednjovekovno stanje održava uglavnom kroz ceo XV i XVI vek. Iz toga vremena je već dovoljno istorijskih izvora, pa se može pouzdano znati: mada su se srazmerno velike mase srpskog i makedonskog stanovništva selile pred Turcima tokom čitavih stotinu godina posle Kosova, još u ovim oblastima nema bitnog pomeranja i zamene narodnosti.
To pokazuje, na primer, već navedeni turski popis iz 1490/91. za Vučitrnsko-prištinski, Prizrenski i Dukađinski sanyak, ali su naročito važni podaci iz XVI veka, iz kojih se mora zaključiti da se etnička slika kosovske oblasti, ni više decenija kasnije, u suštini ne menja. Objavljeni su podaci za Vučitrnski i Prizrenski sanyak (livu) u vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog iz 1525/26, 1530/31, 1544/45. i 1544/1561. Vučitrnski sanyak obuhvatao je mesta: Vučitrn, Prištinu, Janjevo, Novo Brdo, Belasicu, Belo Brdo, Koporiće, Trepču i Donju Trepču, sa 1082 (odnosno kasnije 1067) sela, 42 manastira i 11 crkava na ovoj teritoriji. Prizrenski sanyak sa mestima Prizren, Hoča i Trgovište - Pazarište kod Novog Pazara (!) imao je najpre 492, a potom 674 sela, sa dva manastira i 15 crkava. Odnos između muslimanskih i hrišćanskih domova održava se kroz sve ovo vreme u Vučitrnskom sanyaku na nepuna 3% muslimana prema preko 97% hrišćana; u Prizrenskom sanyaku se primeđuje četrdesetih godina ječanje muslimanskog elementa (sa 2,13% na 4%). Mora se uzeti, naravno, da jedan deo hrišćanskog stanovništva otpada na katoličko stanovništvo, među kojima je, pored Dubrovčana i drugih primorskih Slovena i Romana, još i albanski elemenat. Iz kasnijih podataka katoličkih misionara proističe da je to uglavnom samo ostatak gradskog, zanatlijskog albanskog elementa, pretežno u jugozapadnoj Metohiji, a ne i nov, doseljenički i brđanski elemenat, za čije se migracije odmah vezuje i islamizacija. Stabilna etnička granica Srba i Albanaca u Metohiji počinje se narušavati tek krajem XV veka, pa i to sporadično, da bi do većih poremećaja došlo tek u XVIII i XIX, a na žalost do najvećih i sudbonosnih - u našem veku i našim danima.

Visoki Dečani - molitve su upućivali i pravoslavci i muhamedanci

Granica na zetsko-crnogorskom sektoru nije se ni u XVI veku ni kasnije bitno menjala. Raspored crnogorskih i malisorskih plemena utvrđen je sa teritorijalizacijom katuna, kao što smo videli, u XV veku. Albanske kolonizacije ovde nema u većoj meri, sem što je tokom vekova znatno smanjeno slovensko srpsko stanovništvo u skadarskoj ravnici, do manjine koja se, na neki način, održava sve do najnovijih vremena. Nije se u XV i XVI veku pomerala ni etnička granica na makedonskom sektoru, južno od Kosova; slovenskog stanovništva ima još stolećima u debarskom kraju i zapadno od Crnog Drima, kao i južno od Ohridskog jezera. Tek sedamdesetih godina XVI veka oglašavaju se u istorijskim izvorima prvi ozbiljniji pljačkaški upadi Albanaca u okolinu Prizrena, Ćakovice i Peći u Metohiji, nagoveštavajući sektor i pravac glavnog prodora na istok, ali još uvek bez naseljavanja.

Preuzeto sa: http://www.srpsko-nasledje.co.rs/sr-l/1999/02/article-10.html